قرآن كريم همگان را دعوت به سير و گردش در روى زمين و بررسى احوال گذشتگان نموده و روايات بسيارى نيز بر اين امر تأكيد كرده اند. در اين ميان، تشرف به اماكن زيارتى و آرامگاه هاى اولياى الهى از فرائض مهم مذهبى در مكتب تشيع و از مصاديق اين دعوت است. يكى از مهم ترين مراكز زيارتى كه قدمت تاريخى پنج هزار ساله دارد و حوادث تلخ و شيرين فراوانى در طى پانزده قرن كه از بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى گذرد در آن رخ داده، سرزمين سوريه است. سرزمين سوريه كه بخشى از سرزمين شام قديم محسوب مى شود، محل ظهور بسيارى از انبياى الهى بوده و هم امروز بسيارى از اولياى الهى و خاندان پاك و مطهر رسول خدا صلى الله عليه و آله و صحابه آن حضرت را در خود جاى داده و يادآور فداكارى هاى اهل بيت عليهم السلام براى بقاى اسلام ناب محمدى است.

امروزه هزاران نفر از مسلمانان مشتاق درصددند تا فراتر از آشنايى با مفاهيم دينى، تماس تاريخى با اماكن برجاى مانده از گذشته مسلمانان داشته و فضاهاى برجاى مانده از آنان را در برابر ديدگان خويش قرار دهند و از آن درس ايمان و اخلاص بياموزند. اين اثر تلاشى براى ارايه آگاهى هايى تاريخى درباره اماكن زيارتى سوريه و مدفونين در آن است، تا مشتاقان با داشتن اين آگاهى ها با معرفت و دانش

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

ص: 20

لازم به زيارت نائل شوند. عمده اطلاعات اين كتاب منابعى است كه به وسيله مركز تحققات حج چاپ كرده و محقق محترم جناب حجت الاسلام هاشمى نوربخش آنها را به خامه قلم خويش آراسته است.

در پايان مركز تحقيقات حج لازم مى داند كه از تلاش هاى نگارنده محترم و همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كردند، سپاسگزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

گروه تاريخ و سيره

مركز تحقيقات حج

ص: 21

ص: 22

است. ما نيز، در راستاى انتقال مصيبت ها، رشادت ها و هدف اين نهضت به نسل هاى آينده و نيز در راستاى راهنمايى علاقه مندان به اماكن زيارتى، احساس تكليف كرديم و دست به نگارش زديم. اميدواريم مشمول عنايات خاص الهى شويم.

بنابراين، حقير با ملاحظه كتاب هاى بسيار، تحقيق و كنكاش فراوان و نيز با مراجعه به بيش از پنجاه و پنج منبع (حدود 300 جلد كتاب) و بررسى و دقت نظر در آنها و انتخاب سخنان مناسب و مشهور، كتاب حاضر را تأليف كرده، در اختيار علاقه مندان مى گذارم تا در راستاى شناساندن بيشتر اهل بيت عليهم السلام قدمى برداشته باشم.

كتاب حاضر به طور كامل و مختصر نگارش يافته است تا در مسافرت ها قابل استفاده باشد. توضيح وقايع و زندگى نامه شخصيت هاى كتاب، به صورت كامل و همراه زيارت نامه آنهاست؛ افزون بر اينكه تا جاى ممكن، منابع و مآخذ آن در پاورقى ها به صورت دقيق درج شده است. در عين حال، هيچ اثرى (به جز آثار امامان معصوم عليهم السلام) بى عيب و نقص نبوده و اميدوارم كه اين اثر با يادآورى هاى اهل قلم و انديشمندان، كامل تر شود.

از باب «مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الْمَخْلُوقَ لَمْ يَشْكُرِ الْخالِقَ» از همه عزيزانى كه در گرد آورى اين مجموعه، حقير را يارى كرده اند؛ به ويژه آقايان: محمود هاشمى نوربخش، رضا زارعى همدانى، حبيب اللَّه تقيان، مهدى پناهى، عليرضا على محمدى، محمد داودآبادى كمال تشكر را دارم و از خداوند منان براى همه آنان، آرزوى سلامتى، موفقيت روزافزون و عاقبت به خيرى را دارم.

ص: 23

ص:24

ص: 25

ص: 26

پيامبر صلى الله عليه و آله درباره جايگاه اهل بيت عليهم السلام در تشبيه و تمثيلى مى فرمايد: «النُّجوُمُ أَمانٌ لِأَهْلِ السَّماءِ وأَهْلُ بَيْتِى أَمانٌ لِأُمَّتِى» (1)؛ «ستارگان امانند براى اهل آسمان و اهل بيت من امانند براى امتم».

زيارت هر يك از افراد خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام كه زندگى خود را در احيا و انتشار دين اجدادشان گذراندند، اجر و پاداشى بسيار دارد.

خوشا به حال دوستداران اهل بيت كه با رعايت مقدمات و شرايط زيارت، به ديار عاشقان مشرف شده، از اين فرصت خدادادى، ره توشه اى براى قبر و قيامت خود ذخيره مى كنند. تمامى ارادتمندان به اهل بيت كه توفيق زيارت و خدمت به خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام را پيدا مى كنند، در هر جا و هر زمانى كه باشند، اجر مى برند و بدون شك، پاداشى درخور، به آنان عنايت خواهد شد؛ زيرا مى دانند كه زيارت و سلام به ارواح مطهر اهل بيت عليهم السلام بى پاسخ نمى ماند. خداوند در قرآن مى فرمايد:

«وَإذا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها» (نساء: 86)

زمانى كه به شما تحيّت (درود، سلام، عرض ادب و احترام) گفته شد، پس شما به صورتى بهتر از آن يا همانند آن را پاسخ دهيد.

با توجه به آيه بالا هرگونه زيارت و خدمتى، طبق فرمايش قرآن، يا بايد بهتر پاسخ داده شود يا همانند آن؛ پس از آنجا كه خاندان عصمت و طهارت، معدن فضل و كرم هستند، به يقين، پاسخى درخور، به زائران و شيفتگان خواهند داد.

ص: 27

شرط زيارت، «ادب» است و ادب نيز در سايه معرفت و محبت پديد مى آيد.

آنچه در منابع روايى، مانند بحار الانوار و آثار عالمان ديگر درباره آداب زيارت آمده، بسيار است؛ در اينجا برخى از آن آداب را نقل مى كنيم:

- غسل زيارت كردن و با وضو بودن؛

- پوشيدن لباس هاى پاكيزه و بوييدن عطر و بوى خوش؛

- برداشتن قدم هاى كوتاه، با وقار، آرام و با خضوع رفتن به زيارت؛

- گفتن ذكر و حمد خدا و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد در مسير؛

- دعا و اذن دخول خواندن، در درگاه حرم؛

- ايستادن، هنگام خواندن زيارت؛

- خواندن دو ركعت نماز زيارت در حرم مطهر و پس از آن، خواندن دعا، حاجت طلبيدن، تلاوت قرآن و هديه آن به روح مقدس اهل بيت عليهم السلام؛

- داشتن حضور قلب، در تمام مراحل زيارت؛

- توبه و استغفار، صدقه به نيازمندان، انفاق به مستحقّان و ....

ص: 28

روايات متعددى از امامان معصوم، درباره ارزش و فضيلت دعا وجود دارد؛ از قبيل:

- دعا، روح و مغز عبادت است.(1) - امواج بلا را به وسيله دعا دفع كنيد. (2)- دعا كليد رحمت است و چراغى است در تاريكى و ظلمت.(3) همه اين روايات، با مضامين و مفاهيم عالى و زيبا، حاكى از ارزش، فضيلت دعا و تشويق مؤمنان به سمت و سوى دعاست.

ص: 29

ص: 30

بسيار خوانده يا شنيده ايم كه صدقه، هفتاد نوع بلا را دفع مى كند؛ پس به جاست در سفرهاى طولانى، مبلغى به عنوان صدقه، كنار بگذاريم و مستحب است كه هنگام صدقه دادن، اين دعا را بخوانيم:

اللَّهُمَّ انِّى اشْتَرَيْتُ بِهذِهِ الصَّدَقَةِ سلامتى وَ سَلامَةَ سَفَرِى وَ ما مَعِى فَسَلِّمْنى وَ سَلِّمْ ما مَعِى، وَ بَلِّغْنِى وَ بَلِّغْ ما مَعِى بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيل. (1)

ص: 31

اينكه، وصيتش زير سرش باشد». (1) روشن است كه زيارت، امرى مستحب است؛ اما چنانچه حقى بر گردن كسى باشد، اداى حق، امرى واجب است كه مقدم بر زيارت است. چه بسا حلاليت نگرفتن و نپرداختن حقوق مردم، مانعى در راستاى استجابت دعا باشد.(2) بنابراين، نيكوست يك مؤمن و شيعه واقعى، با حلاليت گرفتن از ديگران و خاطرى آسوده، قدم در راه سفر معنوى گذارد تا مشمول الطاف خاندان عصمت و طهارت قرار گيرد.

ص: 32

دو ركعت (و در بعضى نقل ها چهار ركعت) نماز، قبل از مسافرت سفارش شده است.

ص: 33

سازگارى نشان ده، مگر آنجا كه پاى معصيت خدا در ميان باشد».(1)

ص:34

ص: 35

ص: 36

بايد آن روز را اگرچه مسافر باشد، روزه بگيرد.

ج) كسى كه نمى داند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگيرد و در بين روز مسئله را بفهمد، روزه اش باطل است و اگر تا غروب نفهمد، روزه اش صحيح است. (1)

ص: 37

ص: 38

كرده و كافر مى شويد؟! كسى كه تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى ايجاد كند، جز رسوايى در اين جهان چيزى دربرنخواهد داشت و روز رستاخيز به شديدترين عذاب ها گرفتار مى شود.

ص: 39

ص:40

ص: 41

ص:42

ص: 43

ص: 44

نهاده كه در نتيجه به اسم او شهرت يافته است. (1) ج) برخى گفته اند: شام از «شامة» به معناى نقطه است كه به علت فراوانى روستاها و منطقه هاى نزديك به هم آن را شام ناميدند؛ زيرا آنجا منطقه اى به رنگ هاى مختلف سبز، سياه و سفيد خال خال بود (همان طور كه خال بدن انسان را شام گويند) و سام بن ارم بن سام بن نوح، آن را ساخت.

د) بعضى گويند: چون قومى از كنعان در اين سرزمين ساكن شدند؛ «فَتَشاءَ مُوا إِلَيْها».(2)

ص: 45

بزرگان در اردن است؛ از جمله: قبر لقمان حكيم كه در قرآن سوره اى به نام او وجود دارد.(1) ه) بيت المقدس: به دست ايليا پسر سام بن نوح بنا شد. در روايات آمده كه سرزمين قدس، سرزمين محشر خواهد شد. در اين منطقه قبرهاى انبيا، اوليا، بزرگان و دانشمندان قرار دارد كه مشهورترين آنها قبر حضرت ابراهيم و پسرش حضرت اسحاق، حضرت زكريا، حضرت يحيى عليهم السلام در منطقه «خليل الرّحمن» است. (2) و) دمشق: دمشق كه امروزه به آن سوريه مى گويند، به گفته برخى مورخان به دست پسر سام بن نوح ساخته شد. برخى نيز بناى اين شهر را به غلام ابراهيم خليل و يا غلام نمرود بن كنعان نسبت مى دهند. اما به اتفاق بيشتر مورخان، اولين كسى كه دمشق را بنا كرد، «ارم بن سام بن نوح» بود.

ص:46

ص: 47

ص: 48

* در سال 1920 م. نيروهاى فرانسه و متفقين، اين كشور را اشغال كردند و سوريه و لبنان، با رأى جامعه ملل، تحت قيموميت فرانسه قرار گرفت.(1)

ص: 49

ص: 50

تعداد استان ها* 14 استان* 30 استان

ميانگين سن* مردان 65 سال، زنان 69 سال* مردان 71 سال، زنان 73 سال

شهرهاى مهم* حَلب، حُمص، لاذقيه، حماة* مشهد، اصفهان، تبريز، شيراز

ص: 51

ص: 52

كه مجموعاً 4% مى باشند. (1)* علويان خود را شيعه اثنى عشرى دانسته و به اعتقادات آنان پاى بندند. علويان، پست هاى حسّاس سوريه را در دست دارند. بنيان گذار مذهب علوى، فردى به نام «ابوشعيب محمد بن نصير نميرى» بوده است؛ به همين دليل، اين طايفه را «نصيرى» نيز مى گويند.

ب) اقليت هاى غير مسلمان: مسيحيان 14 درصد كل جمعيت اين كشور را تشكيل مى دهند و به دو بخش اساسى ارتدوكس و كاتوليك تقسيم مى شوند.(2)

ص: 53

* حكومت سوريه در قانون اساسى اين كشور، جمهورى است و رييس جمهور براى دوره 7 ساله انتخاب مى شود.

* پس از رييس جمهور، بالاترين مقام اجرايى و ادارى كشور را هيئت دولت دارد.

* 50 درصد جمعيت سوريه در روستاها زندگى مى كنند.

* عمده ترين كالاهاى صادراتى سوريه به ايران: منسوجات پنبه اى و ساير اشكال مخلوط نخ پنبه اى است.

* عمده ترين كالاهاى صادراتى ايران به سوريه: پسته، گردو، محصولات بهداشتى و وسايل نقليه عمومى است.

* علويان، فقيرترين و محروم ترين افراد جامعه در سوريه هستند.

* كردها نيز كه تعداد قابل توجهى را تشكيل مى دهند، در محروم ترين مناطق اين كشور زندگى مى كنند.

* 400 هزار پناهنده فلسطينى نيز در اين كشور زندگى مى كنند.

ص: 54

جولان از مناطق مشهور و قديمى شام است و شهر كنونى قنيطره، يكى از شهرهاى آن به شمار مى رفته است.

در عصر حاضر، جولان تنها به تپه هايى گفته مى شود كه در اين منطقه به اشغال اسرائيل درآمده است. قبل از تجاوز اسرائيل، استان قنيطره، 153 هزار جمعيت داشته است. سرزمين استان قنيطره (و مناطق تحت اشغال اسرائيل) نسبت به مناطق ديگر سوريه، موقعيت جغرافيايى بهترى دارد. بارندگى و آب فراوان، محصولات متنوع آن، فاصله كم حدود 6 كيلومتر تا درياى مديترانه و نيز اشراف تپه هاى جولان بر كل استان قنيطره، انگيزه شوم اسرائيل را مبنى بر تجاوز و اشغال اين اراضى به خوبى آشكار مى كند.

وقتى رژيم صهيونيستى به اين منطقه تجاوز كرد، شهر را به كلى تخريب كرد و اهالى آن را به زور بيرون راند. امّا با اين حال، نتوانست بيش از پنج روستا را تحت اشغال خود دربياورد و با مقاومت نيروهاى امت واحده روبه رو شدند.

روستاهاى اشغال شده عبارتند از: القجر، عين قيناع، سعد، بقعاث و مسجد الشّمس.

اكنون، جمعيت اين روستاها به حدود 20 هزار نفر مى رسد كه همه آنها زير فشار اسرائيلى ها هستند و قوانين خاصى برايشان تحميل مى شود؛ به عنوان مثال: اگر اهالى اين پنج روستا به داخل سوريه بيايند، ديگر اجازه بازگشت ندارند؛ محصولاتشان را ارزان خريدارى مى كنند؛ زمين هاى زراعى آنان به زور گرفته شده و .... (1)

ص: 55

ص:56

ص: 57

ص: 58

بى نظير بود آن را باغ «ارم» گفتند، آن گاه «شدّاد بن عاد» در آنجا عمارت هاى فراوانى ساخت و چنان كه گويند، طرح بهشت و دوزخى در آن محل ريخت كه خداوند در قرآن كريم از آن ياد كرده، مى فرمايد: «إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِى الْبِلادِ»؛ «آن شهر ارم با عظمت، همان شهرى است كه مانندش در شهرها آفريده نشده بود.» (فجر: 7 و 8)

دمشق، پايتخت سوريه است و بزرگ ترين شهر آن به شمار مى رود. جمعيت استان دمشق به همراه حومه و روستاهاى اطراف، حدود 6 ميليون نفر است.

زيارتگاه ها و اماكن تاريخى مهم و بسيارى در اين استان قرار دارد. گويند كه حضرت ابراهيم عليه السلام، پنجاه سال پس از بناى دمشق، در آن سرزمين متولد شد.

ص: 59

* كاروان اهل بيت عليهم السلام در روز اول ماه صفر از دروازه «ساعات» كه براى ورود كاروان تزيين شده بود و مردم زيادى اجتماع كرده بودند، وارد دمشق شدند. اما در مقتل خوارزمى، آمده است كه اهل بيت عليهم السلام را از باب «توما» وارد دمشق نمودند.

3. باب الفراديس (باب العمارة): «فراديس» در زبان عربى به معناى بستان ها و باغ هاست. اين باب در كنار حرم حضرت رقيه عليها السلام (شمال غربى) و در مدخل سوق «العمارة» قرار دارد و مربوط به دوران رومى هاست، اين دروازه به سختى ديده مى شود؛ زيرا در داخل بازار و دكان ها ناپديد شده است.

4. باب الصّغير: چون اين دروازه از دروازه هاى ديگر دمشق، كوچك تر بوده به «باب الصغير» معروف شده است. كنار اين باب، مقبره بسيارى از صحابه و فرزندان ائمه و سادات و ... است كه به نام قبرستان باب الصغير معروف و مشهور شده است.

5. باب السّلام: اين باب از دروازه هاى اصلى و متعلق به دوران رومى ها بوده كه در نزديكى باب توما قرار دارد.

6. باب الفرج: اين نام بدين علت گذاشته شده كه ساكنان شهر، با گشودن آن در مقابل دشمن، فرجى يافتند. اين باب كه در دوران اسلامى بنا شده، در داخل بازارالمناخليه قرار دارد.

7. باب الجابيه: اين دروازه، همانند باب شرقى، سه دهانه دارد و به خيابان بازار مدحت پاشا متصل است.

8. باب كيسان: اين دروازه، تخريب شده و «كنيسه قديس/ پطرس» به جاى آن ساخته شده است.

9. باب الجناز: اين باب، در غرب دمشق قرار داشت و به باب النصر و باب دارالسعاده نيز معروف بود.

10. باب الحديد: اين دروازه مخصوص قلعه دمشق بود كه از آهن خالص ساخته شده بود.(1)

ص:60

ص: 61

ص: 62

فرمود: «فرزندان فاطمه، فرزندان من هستند، ولى نام آنان را خدا تعيين مى كند».

دراين حال، جبرئيل نازل شد و عرض كرد: «خداوند به تو سلام مى رساند و مى فرمايد، نام اين دختر را «زينب» بگذار».

سپس از مصيبت هاى آينده زينب خبر داد و گريست. رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز گريه كرد. آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس بر زينب عليها السلام گريه كند، گويى بر برادرانش حسن و حسين عليهما السلام گريه كرده است».(1)

ص: 63

- حضرت زينب عليها السلام پنج ساله بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله رحلت كرد.

- چند ماه پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله مادرش حضرت زهرا عليها السلام از دنيا رفت و حضرت زينب از غم مادر سوگوار شد.

- حضرت زينب عليها السلام 13 ساله بود كه در سال هفدهم ه. ق با پسر عمويش «عبداللَّه بن جعفر» (1) ازدواج كرد. حضرت زينب عليها السلام پنج سال كوچك تر از عبداللَّه بن جعفر بود و شرطش براى ازدواج اين بود كه هرگاه خواست با برادرش حسين عليه السلام ديدار كند يا با او به مسافرت برود، عبداللَّه مخالفتى نكند.

- مولاى متقيان، على عليه السلام، در ماه ذى حجه سال 35 ه. ق بعد از 25 سال خانه نشينى و پس از كشته شدن خليفه سوم، به خلافت رسيد؛ آن حضرت به مدت پنج سال خليفه مسلمانان بود و بنا به پيشنهاد كوفيان، آنجا را پايتخت حكومت اسلام قرار داد؛ زينب عليها السلام نيز از مدينه به كوفه هجرت كرد و در آنجا پنج سال به تدريس و ارشاد بانوان كوفه پرداخت. ولى شاهد جنگ هاى «جمل، صفين و نهروان» بود كه روزگار را در كام اهل بيت عليهم السلام، به ويژه حضرت زينب عليها السلام، تلخ كرد.

ص: 64

ص: 65

رسيد. حضرت زينب عليها السلام در آن زمان حدود 56 سال داشت كه شاهد شهادت ده ها تن از بهترين و عزيزترين نزديكانش و شهداى ديگر بود. بازماندگان كربلا به همراه حضرت زينب عليها السلام و امام سجاد عليه السلام به زنجير اسارت بسته شده، عازم كوفه شدند.

هستى ما همه يك جا بردندهرچه ديدند همه يغما بردند

همه گشتيم گرفتار و اسيرگاه در بند و گهى در زنجير

ص: 66

فرمود: «وقتى ما را وارد شهر دمشق كرديد، از دروازه اى ببريد كه تماشاگر كمترى داشته باشد و به سربازان بگو اين سرها را از ميان كجاوه هاى ما بيرون ببرند و از ما دور كنند».

شمر برخلاف خواست ام كلثوم عليها السلام دستور داد سرها را بر نوك نيزه كرده و در وسط كجاوه ها ببرند و در چنين وضعيتى آنها را بين تماشاگران بگردانند. تا آنكه به دروازه دمشق رسيدند و بر پله هاى درِ مسجد جامع ايستادند؛ همان جايى كه اسيران را نگه مى داشتند.

شمر كاروان اهل بيت عليهم السلام را در روز اول ماه صفر(1) از دروازه ساعات كه براى ورود كاروان تزيين شده بود و مردم زيادى در آنجا اجتماع كرده بودند، وارد دمشق نمود.

ص: 67

زينب عليها السلام محمل هاى شتران سياه پوش شد. كاروان در روز اربعين 61 ه. ق به كربلا رسيد. (1)امام سجاد عليه السلام سر امام حسين عليه السلام را به بدنش ملحق كرد و كاروان، پس از عزادارى و خداحافظى با شهدا به مدينه بازگشتند و قريب چهار ماه و چند روز در مدينه ماندند.(2)

ص: 68

خويش، عبداللَّه فرمود: «بستر مرا در حياط، زير آفتاب قرار بده» عبداللَّه گفت:

حضرت زينب عليها السلام را در حياط جاى دادم كه متوجه شدم، چيزى را روى سينه خويش نهاده و مدام زير لب حرفى مى زند؛ به او نزديك شدم، ديدم پيراهنى را كه يادگار كربلاست، يعنى پيراهن حسين را كه خونين و پاره پاره است بر روى سينه نهاده و مدام مى گويد: «حسين، حسين، حسين! ...»، (1) لحظاتى بعد روح والاى زينب كبرى عليها السلام به اهل بيت عليهم السلام پيوست.

* حضرت زينب عليها السلام در 15 رجب سال 62 ه. ق در سن 57 سالگى (حدود يك سال و نيم بعد از شهادت امام حسين عليه السلام) از دنيا رفت و در نزديكى دمشق در روستاى «راويه» به خاك سپرده شد. اكنون اين روستا، به «زينبيه» شهرت دارد و به شهر متصل است.

* عبداللَّه بن جعفر طيار (همسر حضرت زينب عليها السلام) نيز در سن 90 سالگى (و به نقلى 83 يا 88 سالگى) در مدينه درگذشت و در كنار عقيل در بقيع به خاك سپرده شد. (2)

ص: 69

نصيبين، عسقلان، دير قسّيس، دير راهب و دمشق. (1) ب) نقشه مسير كاروان اسيران كربلا از كوفه تا دمشق.

نمايش تصوير

ص: 70

مصادف با اربعين اول بوده و در همان روز با جابر و همراهان ملاقات كرده اند و سپس به شام رفته اند.(1)

ص: 71

غَيْرُ مُفَهَّمَةٍ»؛(1) «عمّه جان! تو به لطف خدا، دانشمند بدون معلم و انديشمند بدون استاد هستى».

آرى! در دانش و فهم و انديشه، با لياقت خود و عنايت الهى به كمالات الهى راه يافت و همچون اولياى خدا و معصومان عليهم السلام، بى واسطه نور و معرفت كسب كرد.

ص: 72

ص: 73

خداوند حكم شهادت را بر آنان نوشته است و ...».

حضرت زينب عليها السلام در روز 11 محرم، بعد از حادثه جان سوز كربلا، وقتى كنار بدن پاره پاره برادرش حسين عليه السلام قرار گرفت، درحالى كه هزاران دشمن بى رحم او را احاطه كرده بودند، با خون گلوى برادر، پيشانى خويش را رنگين كرد و سپس دست هاى مباركش را زير جسد آن حضرت قرار داده، كمى او را بلند كرد و گفت: «اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا هذَا الْقَلِيلَ مِنَ الْقُرْبانِ!» (1)؛ «بارالها! اين قربانى اندك را از ما آل محمد قبول كن».

ص: 74

هنگامى كه حضرت زينب عليها السلام شيرخوار و در گهواره بود، هرگاه برادرش حسين عليه السلام از نظر او غايب مى شد، گريه مى كرد و بى قرار مى شد؛ وقتى ديده اش به جمال دل آراى حسين عليه السلام مى افتاد، خوشحال و خندان مى شد. وقتى كه بزرگ شد، هنگام نماز، قبل از اقامه، نخست به چهره حسين عليه السلام نگاه مى كرد و بعد نماز مى خواند. (1) اين محبت عجيب و سرشار از مهر و خلوص، موجب تعجب حضرت زهرا عليها السلام شد، تا آنكه موضوع را با پدرش در ميان گذاشت و پرسيد: «پدر جان! از محبت و علاقه اى كه ميان زينب عليها السلام و حسين عليه السلام است، شگفت زده ام! به طورى كه زينب عليها السلام لحظه اى بدون ديدار حسين آرام ندارد. اگر ساعتى بوى حسين عليه السلام را استشمام نكند، جانش به لب مى رسد». پيامبر صلى الله عليه و آله با شنيدن اين سخن دگرگون شد و اشك از چشمانش سرازير شد. آهى از سينه پرسوزش بركشيد و خطاب به دخترش زهرا عليها السلام فرمود: «اى نور چشمم! اين دختر همراه حسين عليه السلام به كربلا مى رود و در رنج ها و سختى ها و مصايب حسين عليه السلام شريك خواهد بود». (2) ازاين رو، وقتى كه زينب خواست با پسر عمويش عبداللَّه بن جعفر ازدواج كند، شرط كرد كه هر وقت خواست حسين عليه السلام را ديدار كند و يا به همراه برادرش به مسافرت برود، عبداللَّه مخالفت نكند. (3)به نوشته برخى از تاريخ نويسان، درجه محبت و علاقه زينب به امام حسين عليه السلام، به گونه اى بود كه هر روز چند بار به چهره نورانى حسين عليه السلام مى نگريست.

حضرت زينب عليها السلام در روز عاشورا، دو نوجوانش، محمد و عون را نزد حسين آورد و عرض كرد:

جدّم ابراهيم از درگاه خدا قربانى را قبول كرد، تو نيز اين قربانى را از من بپذير. اگر چنين نبود كه «جهاد و جنگ براى زنان جايز نيست»، در هر لحظه هزار جان فداى جانان مى كردم و هر ساعت هزار شهادت را مى طلبيدم. (4)

ص: 75

فاضل بيرجندى در كتاب «كبريت الأحمر» مى نويسد: «حضرت زينب چنان علاقه به برادر داشت كه در هيچ خواهر و برادرى ديده نشده است».(1) اين احترام و علاقه حضرت زينب عليها السلام به امام حسين عليه السلام يك طرفه نبود، بلكه امام حسين عليه السلام نيز به خواهرش علاقه شديد داشت و براى ايشان، احترام خاصى قائل بود. در موارد زيادى ديده شده كه هر گاه حضرت زينب عليها السلام بر امام حسين عليه السلام وارد مى شد، امام حسين عليه السلام او را به جاى خود مى نشاند و خود در برابرش مى نشست.(2)

ص: 76

- مدينه، در قبرستان «بقيع».

- دمشق، در روستاى راويه كه اكنون به «زينبيه» مشهور است.

ص: 77

ص: 78

- آنها مى گويند زينب وارد مصر شد و استاندار مصر، مسلمة بن مخلّد انصارى، به استقبال زينب شتافت و با اشك چشم مصيبت ها را تسليت گفت؛ درحالى كه استاندار مصر يكى از خبيث ترين افراد منافق بود كه حتى با على عليه السلام نيز بيعت نكرد. در آن زمان، مصر مركز مخالفان اميرمؤمنان على عليه السلام بود و هرگز حضرت زينب عليها السلام به آنجا نمى رفت.

مرحوم «شيخ محمد حسنين سابقى» در كتاب «مرقد العقيلة زينب» با موشكافى و دقّت به تناقضات كتاب اخبار الزينبات پرداخته و نكات تاريك و مبهم آن را آشكار ساخته و ثابت كرده است كه كتاب اخبار الزينبات، از آثار و تأليفات «يحيى بن حسن نسّابه» مشهور به «عبيدلى اعرجى» (متوفاى 227 ه ق) نيست، بلكه اثر شخص ديگرى به نام «شرف الدين ابى على حسينى عُبيدلى مصرى» است كه در قرن پنجم ه. ق مى زيسته است و تشابه در لقب عُبيدلى باعث اين اشتباه شده است.

* مرحوم سابقى براى تأييد اين نظريه به بيان نظرات 15 تن از علماى اهل سنت مى پردازد و سپس نظر موافق 35 تن از علماى شيعه را يادآور مى شود و عباراتى را از آنها نقل مى كند؛ از جمله اين علما: «ميرزا حسين نورى، شيخ محمد حسين كاشف الغطا، علّامه سيد عبد الحسين شرف الدين، شيخ عباس قمى، آيت اللَّه العظمى سيد محسن حكيم، آيت اللَّه العظمى خويى و ...».

چهار- مرحوم شيخ محمد حسنين سابقى در كتاب مرقد العقيلة زينب به تحقيق درباره مزار حضرت زينب عليها السلام در مصر پرداخته و نتيجه مى گيرد كه مرقد حضرت زينب عليها السلام در مصر نيست؛ زيرا:

اول اينكه: هيچ كدام از دانشمندان و مورخان مصرى، نه تنها به دفن حضرت زينب عليها السلام در مصر اشاره اى نكرده، بلكه برعكس، تصريح كرده اند كه حضرت زينب

ص: 79

وارد مصر نشده است؛ (1)به عنوان مثال، «ابن زيّات انصارى» (متوفاى 814 ه ق)، كتابى به نام «الكواكب السّيارة» درباره مقبره هاى مصر نوشته است. در اين كتاب، همه زنانى كه زينب (حدود يازده زينب) نام داشته اند و در مصر به خاك سپرده شده اند را با شرح حال و تاريخ وفات و محل قبرشان نوشته و در ميان آنها نامى از زينب كبرى عليها السلام دختر على عليه السلام نبرده است.

اگر زينب كبرى عليها السلام دختر على عليه السلام در مصر دفن شده بود، به يقين از ذكر آن كوتاهى نمى كرد. علاوه بر آن، نخستين كسى كه در اسلام، تاريخ مصر را نوشته «عبد الرحمن بن عبد الحكم» مصرى (متوفاى 257 ه. ق) به نام «منهج السالك فى أخبار مصر والقُرى والممالك» است. نسخه خطى آن در حال حاضر، در موزه انگلستان نگهدارى مى شود. در آن كتاب، بسيارى از صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله را كه داخل مصر شده اند، نام برده است. اما كوچك ترين اشاره اى به ورود حضرت زينب كبرى عليها السلام، دختر على عليه السلام و دفن ايشان در مصر نكرده است. (2)دوم اينكه: جهانگردان مسلمانى كه در گذشته از مصر، ديدن كرده و از مقبره ها، زيارتگاه ها، مسجدها، مراكز مذهبى و علمى مصر گزارش ها و يادداشت هايى برداشته اند، هيچ نامى از حضرت زينب و مزار ايشان نبرده اند. (3) سوم اينكه: مزارهاى بانوان علويه اى كه در آن دوران زيارت مى شد و خلفاى فاطمى كه از سادات جليل القدر بوده و با كوشش فراوانى به زيارت آنان مى رفتند، هيچ كدام مربوط به حضرت زينب عليها السلام نبوده است.

چهارم اينكه: اگر جهانگرد يا مورخى بنويسد: قبرى در مصر است كه متعلق

ص: 80

به زينب (بدون ذكر نسب واجدادش)، داراى قبّه و بارگاهى است، معمولًا ذهن خواننده به زينب كبرى عليها السلام (دختر على عليه السلام) متوجه مى شود و پدران آن را از وسط حذف مى كنند؛ چه بسا ممكن است اين زينب با چندين واسطه از نوادگان حضرت على عليه السلام باشد و اين گونه سخن گفتن، معمول و متداول است كه افراد را به طور مستقيم به اجدادش نسبت مى دهند تا شرافت و افتخار را حفظ كرده باشند.

پنجم اينكه: از بررسى كتاب هاى مربوط به قبر حضرت زينب عليها السلام در مصر، فهميده مى شود: زينبى كه وارد مصر شده، «زينب بنت يحيى متوج ابن حسن انور» بوده كه در قرن دوم (1)مى زيسته و «ظافر»، خليفه فاطمى، با پاى پياده به زيارت او مى رفته است. پس از قرن ها، «حسن قاسم مصرى» مدعى شده كه ظافر، قبر حضرت زينب عليها السلام را زيارت كرده است. درصورتى كه در دوران خلافت ظافر و خلفاى ديگر فاطمى در مصر، قبرى منسوب به حضرت زينب عليها السلام وجود نداشته و اين اشتباه، ناشى از تشابه اسمى است.

ص: 81

زينب عليها السلام در مدينه متولد و بزرگ شد. خانواده او نيز (به ويژه عبداللَّه بن جعفر، همسر ايشان) در همين شهر زندگى كرده و وفات يافته بيشتر است. حضرت زينب عليها السلام نيز پس از گذراندن حادثه تلخ كربلا و دوران اسارت، به گواهى موثق تاريخ به مدينه بازگشته و خروج او از اين شهر از نظر احاديث و تاريخ، ثابت نشده است.

اين عده درباره تبعيد حضرت زينب عليها السلام از مدينه به مصر يا شام، به دستور يزيد چنين مى گويند: «يزيد پس از شهادت امام حسين عليه السلام وجهه ملى و حكومتى خود را از دست داد و ديگر نفوذ و قدرتى نداشت كه بتواند دختر على عليه السلام، زينب كبرى عليها السلام، را از مدينه به شهر ديگرى تبعيد نمايد. بنابراين، طبيعت قضيه و استصحاب (1) تاريخى ايجاب مى كند كه مدفن زينب عليها السلام در مدينه باشد. در اين ميان، بعضى از معتقدان اين نظريه، همچون «ابن حورانى» و «محسن الامين» قبر زينب موجود در راويه دمشق را منسوب به ام كلثوم صغرى، دختر على عليه السلام مى دانند كه اين مطلب درست نيست؛ چراكه خواهر كوچك حضرت زينب عليها السلام در زمان امام حسن عليه السلام در مدينه از دنيا رفت و قبرش در مدينه است، نه شام. (2)

ص: 82

داشتند، به طور يقين، اكنون نام و نشانى از مزار وى يافت مى شد؛ چنان كه افراد زيادى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله، از زنان، عمه ها، همسر وى، عبداللَّه بن جعفر و ديگر بستگان كه به مراتب، پايين تر بودند، هم اكنون قبرهاى شان معلوم است.

سوم اينكه: در مورد نفوذ نداشتن يزيد در مدينه نيز بايد گفت: يزيد اگرچه از نظر مردم نفوذ نداشت، ولى شرارت، قساوت و ستمگرى او باقى بود و بعد از حادثه كربلا، به مكه و مدينه حمله كرد و سه روز جان و ناموس مردم مدينه را بر سپاه خود مباح ساخت و جنايت هايى را مرتكب شد كه مانندش در تاريخ ديده نشده است. با توجه به سخنرانى هاى كوبنده زينب عليها السلام و تحريك مردم عليه حكومت يزيد، احتمال خطر و دستور تبعيد حضرت زينب عليها السلام و ... جاى ترديد باقى نمى ماند كه زينب عليها السلام اين شهر را ترك كرده است.

ص: 83

زيرا در آنجا مزارع و باغ هاى فراوان داشت.

- گروهى نيز معتقدند كه حضرت زينب عليها السلام پس از شهادت امام حسين عليه السلام و بازگشت به مدينه، با خطبه هاى آتشين و كوبنده، مردم را آگاه كرد و ظلم و ستم يزيد و اطرافيان او را افشا كرد و اين اخبار به گوش يزيد رسيد، در نتيجه دستور تبعيد حضرت زينب عليها السلام را صادر كرد. (1) مرحوم آيت اللَّه العظمى نجفى مرعشى عقيده داشتند كه اين بارگاه به نيت هر كدام از اين دو بانوى بزرگوار زيارت شود، عين صواب است و زائران اجر مى برند؛ چرا كه زينب كبرى عليها السلام و ام كلثوم عليها السلام، هر دو از فرزندان اميرالمؤمنان امام على عليه السلام و حضرت فاطمه زهرا عليها السلام هستند. (2)

به شرق و غرب مجوييد قبر پاك زينب به سوى قلب او رويد كان مزار وى است

ص: 84

ص: 85

اربعين و سلام بر قبر برادر

بر سر قبر برادر چون رسيدناله و آه و فغان از دل كشيد

گفت با قبر برادر اين سخن السّلام اى شاه بى غسل و كفن

السّلام اى تشنه آب فرات السّلام اى كِشتى بَحر نجات

خواهرت از شامِ ويران آمده بهر تو امروز مهمان آمده (1)

بازگو اى جان شيرين على (حضرت زينب عليها السلام)

بازگو اى جان شيرين على داستان درد ديرين على

بازگو كن قصه مسمار راماجراى آن در و ديوار را

از همان تشتى كه پر خون شد ازودامن افلاك، گلگون شد ازو

زينب اى شمع تمام افروخته يادگار خيمه هاى سوخته

بازگو از كربلاى دردهاقصّه نامردها و مردها

بازگو از كام خشك مشك هاگريه ها و ناله ها و مشك ها

از فرات و بى قرارى هاى آب رود رود و اشك بارى هاى آب

بازگو از مجلس شوم يزيدوان تلاوت هاى قرآن مجيد

با دل تنگ تو اين غم ها چه كرد؟دردها و داغ ماتم ها چه كرد؟(2)

ص: 86

افشاگرى ستمگران

زينب آمد شام را يكباره ويران كرد و رفت اهل عالم را ز كار خويش حيران كرد و رفت

با لسان مرتضى از ماجراى نينواخطبه اى جانسوز اندر كوفه عنوان كرد و رفت

شام غرق عيش و عِشْرَت بود در وقت ورودوقت رفتن شام را شام غريبان كرد و رفت (1)

ص: 87

الْمَعْصُومِينَ، وَ بِاذْنِ السَّيِّدَةِ زَيْنَبَ الْكُبْرى بِنْتِ الْإِمامِ امِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلامُ، ادْخُلُ هذِهِ الرَّوْضَةَ الْمُبارَكَةَ، وَ ادْعُو اللَّهَ بِفُنُونِ الدَّعَواتِ، وَ اعْتَرِفُ لِلَّهِ بِالْعُبُودِيَّةِ، وَ لِلنَّبِىِّ وَالْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ بِالطّاعَةِ، رَبِّ ادْخِلْنِى مُدْخَلَ صِدْقٍ، وَ اخْرِجْنِى مُخْرَجَ صِدْقٍ، وَاجْعَلْ لِى مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً.

ص: 88

عَلَيْكَ يا عَلِىَّ بْنَ موُسَى الرِّضا الْمُرْتَضى، السَّلامُ عَلَيْكَ يامُحَمَّدَ بْنَ عَلِىٍّ التَّقِىَّ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا عَلِىَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِيَّ النّاصِحَ الأَمِينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا حَسَنَ بْنَ عَلِىٍّ، السَّلامُ عَلَى الْوَصِيِّ مِنْ بَعْدِهِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى نُورِكَ وَ سِراجِكَ وَ وَلِىِّ وَلِيِّكَ وَ وَصِىِّ وَصِيِّكَ، وَ حُجَّتِكَ عَلى خَلْقِكَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ فاطِمَةَ وَ خَديجَةَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ امِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا اخْتَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ وَلِيِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا اخْتَ وَلِيِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا عَمَّةَ وَلِىِّ اللَّه وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ، السَّلامُ عَلَيْكِ عَرَّفَ اللَّهُ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ فِى الْجَنَّةِ، وَ حَشَرَنا فِى زُمْرَتِكُمْ وَ أَوْرَدَنا حَوْضَ نَبِيِّكُمْ، وَ سَقانا بِكَأْسِ جَدِّكُمْ مِنْ يَدِ عَلِىِّ بْنِ ابِى طالِبٍ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ، اسْأَلُ اللَّهَ أَنْ يُرِيَنا فِيكُمُ السُّرُورَ وَالْفَرَجَ، وَ أَنْ يَجْمَعَنا وَ ايّاكُمْ فِى زُمْرَةِ جَدِّكُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَ أَنْ لا يَسْلُبَنا مَعْرِفَتَكُمْ انَّهُ وَلِيٌّ قَديرٌ، اتَقَرَّبُ الَى اللَّهِ بِحُبِّكُمْ وَالْبَرائَةِ مِنْ أَعْدائِكُمْ، وَالتَّسْلِيمِ الَى اللَّهِ راضِياً بِهِ غَيْرَ مُنْكِرٍ وَ لا مُسْتَكْبِرٍ وَ عَلى يَقِينِ ما أَتى بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ بِهِ راضٍ، نَطْلُبُ بِذلِكَ وَجْهَكَ يا سَيِّدِى اللَّهُمَّ وَ رِضاكَ وَالدّارَ الْآخِرَةَ، يا زَينَبُ اشْفَعِى لِى فِى الْجَنَّةِ فَانَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأنِ، اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تَخْتِمَ لِى بِالسَّعادَةِ فَلا تَسْلُبْ مِنِّى ما انَا فِيهِ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ، اللَّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَ تَقَبَّلْهُ بِكَرَمِكَ وَ عِزَّتِكَ وَ بِرَحْمَتِكَ وَ عافِيَتِكَ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اجْمَعِينَ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً يا ارْحَمَ الرّاحِمِينَ.

ص: 89

اقْرَءُ عَلَيْكِ السَّلامَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّى لِزِيارَةِ أُمِّ الْمَصائِبِ زَيْنَبَ بِنْتِ عَلِىٍّ، فَإِنِّى أَسْأَلُكَ الْعَوْدَ ثُمَّ الْعَوْدَ ابَداً ما ابْقَيْتَنِى، فَاذا تَوَفَّيْتَنى فَاحْشُرْنِى فِى زُمْرَتِها، وَادْخِلْنِى فِى شَفَاعَتِها، وَ شَفاعَةِ جَدِّها وَ أبِيها وَ أُمِّها وَ أَخِيها بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ(1)

و از پروردگار درخواست كن كه بار ديگر، شما را به زيارت آن مكرّمه برگرداند و اين آخرين عهد و زيارت شما نباشد.

ص:90

ص: 91

ص: 92

علاوه بر اختلاف، در وجود دخترى به نام رقيه براى امام حسين عليه السلام، در مورد مادر وى نيز اختلاف است:

الف) به نقلى مادر رقيّه عليها السلام، «امّ جعفر قُضاعيّة» بوده است، ولى دليل مستندى در اين باره در دست نيست. (1) ب) برخى آن حضرت را خواهر تنى امام سجاد عليه السلام مى دانند و «شهربانو» را مادر او مى پندارند. درحالى كه شهربانو در تولّد امام سجاد عليه السلام از دنيا رفت.

ج) از قرائن تاريخى و تصريح برخى از مورخان برمى آيد كه «امّ اسحاق»، دختر طلحه، مادر حضرت رقيّه بوده است. اين زن پاك و شايسته، نخست همسر امام حسن عليه السلام بود و چون امام مجتبى عليه السلام در سال 50 ه. ق به شهادت رسيد، آن حضرت، به برادرش امام حسين عليه السلام وصيت كرد كه با ام اسحاق ازدواج كند. بنابراين، رقيّه از او متولد شد. اما با كمال تأسف طولى نكشيد كه ام اسحاق از دنيا رفت و تمام عواطف رقيّه، به پدرش امام حسين عليه السلام معطوف شد. بنابراين، حضرت سيد الشهدا، اين دختر را دوست داشت.

تولّد اين خانم كوچك، ظاهراً حدود سال 57 ه. ق در مدينه بوده است. بنابراين، سنّ او به هنگام شهادت در خرابه شام 3 يا 4 سال بوده است.

از برخى كتاب هاى تاريخى و روايى چنين به نظر مى رسد كه نام ديگر رقيّه، «فاطمه صغيره» بوده است.(2)

ص: 93

مسئله گذشته اند. (1) اما بر آشنايان به تاريخ اسلام و تشيع پوشيده نيست كه:

اولًا: سرچشمه بعضى از اختلافات را مى توان در تشابه اسمى يا القاب زيادى دانست كه در خاندان و نوادگان اهل بيت بوده است. (2)ثانياً: شيعه، يك گروه ستم ديده، مظلوم و غارت شده است كه بارها در طول تاريخ، هدف هجوم و تجاوزهاى وحشيانه قرار گرفته، بسيارى از پيشوايان دين و رجال شاخص آنها، شهيد شده و آثار علمى و تاريخى شان سوزانده شده است. در تحقيق و اثبات اين امر، فقط كافى است به بعضى از حوادث ثبت شده قديمى بنگريم؛ از جمله:

- كتاب سوزى مشهور محمود غزنوى در رى به سال 423 ه ق.

- كشتار و كتاب سوزى طغرل در بغداد، عصر شيخ طوسى.

- داستان حَسَنَك وزير و در به درى فردوسى.

- كشتار و كتاب سوزى هاى «جَزّار» حاكم مشهور عثمانى در شامات، در جنوب لبنان و ....(3) بنابراين، شيعه در گذر اين تاريخ پر درد و رنج، نه تنها مجال ثبت بسيارى از حوادث تاريخى را (چنان كه بايد و شايد) نداشته، بلكه بخش زيادى از آثار و مآخذ تاريخى خويش را از دست داده است و آنچه برايش مانده، تنها بخشى از آثار مكتوب، همراه با اطلاعاتى است كه به صورت شفاهى، سينه به سينه نقل شده و اكنون در ذهن شيعه موجود است؛ اما اسناد تاريخى و حديثى عبارتند از:

الف) قديمى ترين سندى كه از وجود دخترى به نام رقيه عليها السلام (در كتاب سكينه عليها السلام) خبر مى دهد، قصيده سوزناك «سيف بن عَميره»، صحابى بزرگ امام

ص: 94

صادق عليه السلام، است. سيف بن عَميره نخعى كوفى، از اصحاب بزرگوار امام صادق و امام كاظم عليهما السلام و از راويان برجسته مشهور شيعه است كه رجال شناسان بزرگى چون شيخ طوسى (در فهرست)، نجاشى (در رجال)، علّامه حلى (در خلاصة الأقوال)، ابن داوود (در رجال) و علّامه مجلسى (در وجيزه) به وثاقت وى تصريح كرده اند. «سيف بن عَميره» همچنين از جمله راويان زيارت معروف عاشورا (به نقل از امام باقر عليه السلام) است كه در رثاى سالار شهيدان عليه السلام چكامه (1)بلند و پرسوزى دارد كه بزرگان بسيارى آن را در كتاب هاى خود به صورت مختصر يا مفصل، آورده اند. در دو بيت از ابيات قصيده سيف بن عميره، نامى از حضرت رقيه برده شده است كه فقط به همان دو بيت اشاره مى كنيم:

و رقيّة رقّ الحسود لضعفهاو غدا ليعذرها الّذى لم يعذر

لم أنسها و سكينة و رقيّةيبكينه بتحسّر و تزفّرٍ (2)

و رقيّه اى كه حسود، بر ضعف او دل سوزاند، حتى كسى كه عذر نمى پذيرد، او را معذور دانست.

فراموش نكرده ام خانم را و سكينه و رقيه را، بر او مى گريند با حسرت و آه.

ب) يكى ديگر از مآخذ كهن ما كه در آن، ضمن شرح جريانات عاشورا، نامى از حضرت رقيه عليها السلام به ميان آمده، كتاب مشهور «لهوف»، نوشته محدّث و مورّخ جليل القدر، سيّد بن طاووس (متوفّاى 664 ه. ق) است.

سيّد بن طاووس مى نويسد: حضرت سيدالشّهدا زمانى كه اشعار معروف «يا دَهْر افٍّ لَكَ مِنْ خَليلٍ ...» را ايراد فرمود و زينب و اهل حرم عليهم السلام، گريه و ناله كردند، حضرت، آنان را به صبر امر كرد و فرمود: «يا أُخْتاه يا امَّ كُلْثُوم، وَ أَنْتِ يا زينب، وأنتِ يا رقيّه و ...»(3) ؛ اى خواهر اى ام كلثوم و تو اى زينب و تو اى رقيّه و تو اى فاطمه و تو اى

ص: 95

رباب! زمانى كه من به قتل رسيدم، در مرگم گريبان چاك نزنيد و روى نخراشيد و كلامى ناروا بر زبان نرانيد.

ج) مورّخان و محدّثان بزرگى، از جمله مرحوم محدّث قمى، از كتاب «كامل بهائى»،(1) نوشته عماد الدين حسن بن على بن محمد طبرى (معاصر شيخ طوسى) مى نويسد كه ايشان در ضمنِ بيان خوابِ دختر چهار ساله امام حسين عليه السلام، سرگذشت اين دختر را نقل مى كند. اين خواب و سرگذشت حضرت رقيّه عليها السلام در مباحث آينده بيان خواهد شد.

د) عبدالوهّاب بن احمد شافعى مصرى، مشهور به شعرانى (متوفّاى 973 ه ق) در كتاب «المنن» و سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى (متوفى 1294 ه ق) در كتاب «ينابيع المودة»، مرحوم آيت اللَّه حاج ميرزا هاشم خراسانى نيز (متوفاى 1352 ه ق) در كتاب «منتخب التواريخ» و بسيارى در نوشته هاى خود به نام رقيّه و بعضى از حوادث مربوط به آن حضرت، اشاراتى كرده اند.

ص: 96

وداع امام حسين عليه السلام در روز عاشورا با اهل بيت عليهم السلام بسيار جان سوز بود. ولى آخرين صحنه دل خراش و جگرسوز، وداع ايشان با دختر سه ساله اش بود، «هلال بن نافع» كه از سربازان دشمن بود، مى گويد: من پيشاپيش صف ايستاده بودم. ديدم امام حسين عليه السلام پس از وداع با اهل بيت خود به سوى ميدان مى آيد. در اين هنگام، ناگاه چشمم به دختركى افتاد كه از خيمه بيرون آمد، با گام هاى لرزان، دوان دوان به دنبال امام حسين عليه السلام شتافت و خود را به آن حضرت رسانيد. آن گاه دامن آن حضرت را گرفت و صدا زد: «يا أَبَه! أُنْظُر إِلَىَّ فَإِنِّى عَطْشانٌ»؛ «بابا جان! به من بنگر كه چقدر تشنه ام».

شنيدن اين سخن كوتاه، اما جگرسوز، آن چنان امام حسين عليه السلام را منقلب كرد كه بى اختيار اشك از ديدگانش جارى شد؛ همراه با نوازش، به دخترش فرمود: «بُنَيَّةُ! اللَّهُ يَسقيكِ فَانَّهُ وَكِيلِى»؛ «دختر عزيزم! خدا تو را سيراب مى كند، او وكيل من است».

هلال مى گويد: پرسيدم: اين دخترك كه بود و چه نسبتى با امام حسين عليه السلام داشت؟

به من پاسخ دادند: او رقيّه، دختر سه ساله امام حسين عليه السلام است. (1)عصر عاشورا كه دشمنان براى غارت به خيمه ها ريختند، در درون خيمه ها 23 كودك از اهل بيت عليهم السلام را يافتند. به عُمَر بن سعد، گزارش دادند كه اين 23 كودك بر اثر شدّت تشنگى در خطر مرگ هستند. عمر سعد اجازه داد به آنها آب دهند. وقتى كه نوبت به حضرت رقيه عليها السلام رسيد، آن حضرت ظرف آب را گرفت و دوان دوان به سوى قتلگاه حركت كرد. يكى از سپاهيان دشمن پرسيد: كجا مى روى؟ حضرت رقيه فرمود: «بابايم تشنه بود. مى خواهم او را پيدا كنم و برايش آب ببرم». به او گفتند: «آب را خودت بخور. پدرت را با لب تشنه شهيد كرده اند!» حضرت رقيّه درحالى كه گريه مى كرد، فرمود: «پس من هم آب نمى آشامم».(2)

ص: 97

ص: 98

ص: 99

از چند روز، وفات كرد».

نازنينان جملگى در خواب نازكودكى بيدار، گرم سوز و ساز

بهر ديدار پدر بى تاب شدشمع آسا گريه كرد و آب شد

مرگ آن كودك دل خسته زاربُرد از اهل حرم تاب و قرار

باز افزود غمى بر غمشان تازه گرديد كهن ماتمشان

***

عاشق از هجران دهد جان، ليك آن طفل يتيم چون به وصل باب نايل شد به در جان كرد و رفت

رفت از داغ پدر جانش برون از تن، ولى عالمى را همچو موى خود پريشان كرد و رفت

ص: 100

مگو كه از چه رخ او چو كهربا باشدز داغ تشنگى دشت كربلا باشد

مگو كه زخم به پايش برون بُوَد از حدّبه روى خار مغيلان دويده او بى حدّ(1)

ص:101

ص: 102

نخواستند راز خود را بازگو كنند يا اگر گفتند، جايى ثبت نشده است. (1)درباره كرامت خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام به ويژه حضرت رقيّه عليها السلام ذكر دو نكته را ضرورى مى دانيم:

ص: 103

عدو بهانه گرفت و زد و بدو گفتم:بزن مرا كه يتيم را بهانه لازم نيست

مرا ز ملك جهان گوشه خرابه بس است به بلبلى كه اسير است لانه لازم نيست(1)

زهراى كوچك خفته اينجا

اينجا زيارتگاه زهراى سه ساله است اينجا محيط سوز و اشك و آه و ناله است

اينجا دمشقى ها گلى پژمرده دارنددر زير گِل مهمان سيلى خورده دارند

اينجا به خاكش هر وجب دردى نهفته اينجا سه ساله دخترى بى شام خفته

فرياد و درد و اشك تنهايى است اينجاوصل دو دلداده تماشايى است اينجا

اى دوستان، زهراى كوچك خفته اينجايك زينب كبراى كوچك خفته اينجا (2)

شام غم

روز ما در شامتان جز شام ظلمانى نبوداى زنان شهر شام اين رسم مهمانى نبود

پاى كوبى در كنار رأس فرزند رسول با نواى ساز، آيين مسلمانى نبود

اى زنان شام، گيرم خارجى بوديم ماخارجى هم گوشه ويرانه زندانى نبود

طفل ما در گوشه ويران، دل شب دفن شدهيچ كس آگاه از آن، سرّ پنهانى نبود (3)

مرثيه حضرت رقيّه عليها السلام

من آن شمعم كه آتش بس كه آبم كرد، خاموشم همه كردند غير از چند پروانه، خاموشم

اگر بيمار شد كس، گل برايش مى برند و من به جاى دسته گل باشد سر بابا در آغوشم

ص: 104

تو را در بوريا پوشند و جسم من كفن گرددبه جان مادرت، هرگز كفن بر تن نمى پوشم

دوباره از سقيفه دست آن ظالم برون آمدكه مثل مادرم زهرا ز سيلى پاره شد گوشم

مرثيه حضرت رقيه عليها السلام

بيت الاحزان مرا صفا دادى، پدربا وصال خويش قلبم را شفا دادى، پدر

خواستم تا در مدينه وصل ما حاصل شودحاجتم را گوشه ويران سرا دادى، پدر

وداع جانسوز حضرت رقيّه عليها السلام با پدر

اگر نازى كند دختر، خريدارش بُوَد بابابزرگى كن ببوس اين دختر كوچك تر خود را

مرا يك حرف باشد با تو آن هم از عطش مُردم برو در علقمه فرمان بده آب آورِ خود را

به گهواره نظر انداختم، ديدم بُوَد خالى كجا بردى نياوردى على اصغر خود را؟

به دنبال مسافر آب مى پاشند، كو آبى كنم ناچار دنبالت روان اشك ترِ خود را

ميان خيمه مى ديدم گلويت عمه مى بوسيدمگر آماده كردى بهر خنجر، حنجر خود را؟

ص:105

ص: 106

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا السَّيِّدَةُ الَّزَكِيَّةُ، الطّاهِرَةُ الْوَلِيَّةُ وَالدّاعيَةُ الْحَفيَّةُ، اشْهَدُ انَّكِ قُلْتِ حَقّاً، وَ نَطَقْتِ حَقّاً وَ صِدْقاً، وَ دَعَوْتِ الى مَوْلاىَ وَ مَوْلاكِ عَلانِيَّةً وَ سِرّاً، فازَ مُتَّبِعُكِ، وَ نَجا مُصَدِّقُكِ، وَ خابَ وَ خَسِرَ مُكَذِّبُكِ، وَالْمُتَخَلِّفُ عَنْكِ، اشْهِدِى لِى بِهذِهِ الشَّهادَةِ، لأَكوُنَ مِنَ الْفائِزِينَ بِمَعْرِفَتِكِ وَ طاعَتِكِ، وَ تَصْدِيقِكِ وَاتِّباعِكِ، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ يا سَيِّدَتى وَابْنَةَ سَيِّدِى، أَنْتِ بابُ اللَّهِ الْمُؤْتى مِنْهُ، وَالْمَأخُوذُ عَنْهُ، اتَيْتُكِ زائِراً وَ حاجاتِى لَكِ مُسْتَوْدِعاً، وَ ها أَنَا ذا اسْتَوْدِعُكِ دِينِى وَ أمانَتِى، وَ خَواتِيمَ عَمَلِى، وَ جَوامِعَ أَمَلِى إِلى مُنْتَهى اجَلِى، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.

ص: 107

ص: 108

ص: 109

شبستان قرار دارد. چون گنبد اصلى، شبيه سر عقاب و سقف شبستان هاى دو طرف آن، شبيه بال هاى گشوده عقاب است، به آن «قبّة النسر» گفته اند.

ص: 110

ص: 111

ص: 112

ص: 113

عمران از نسل داود عليه السلام را به عنوان فرزند خوانده، در خانه تربيت و نگهدارى مى كرد.

در آن ايّام حضرت زكريا دعا كرد: «خدايا مرا تنها (بى فرزند) مگذار. تو بهترين وارثان هستى». (انبياء: 89)

چندى نگذشت، كه ملائكه، در محراب عبادت فرمان خدا را به او ابلاغ كردند:

«يا زَكَرِيّا إِنّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يَحْيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً» (مريم: 7)

اى زكريا ما تو را به پسرى كه نامش يحيى است، مژده مى دهيم كه قبلًا، هم نامى براى او قرار نداديم.

ص: 114

ص:115

ص: 116

ص: 117

مشهدالرأس عسقلان است.

- قاهره: مهم ترين و مشهورترين محلى كه امروزه در جهان اسلام به عنوان مدفن سر مقدّس امام حسين عليه السلام زيارت مى شود، مشهدالرأس، در قاهره است. به نقلى يكى از خلفاى فاطمى، سر منسوب به سيدالشهدا را از شهر مرزى عسقلان (در فلسطين) به قاهره منتقل كرد.

- مقام هاى ديگر: موصل، نصيبين، حماة، حمص، بالس، رقّه، خانه ابن حريث و مرو؛ روايات كمى به اين اماكن اشاره دارند و ضعيف به نظر مى رسند.

ص: 118

ص: 119

1. مشهد ابى بكر در شرق قبله؛

2. مشهد على عليه السلام در شمال شرقى مسجد؛ يعنى همان جايى كه اكنون مقام رأس الحسين است؛

3. مشهد عمر در غرب قبله مسجد كه اكنون به مشهد «عروه» معروف است؛

4. مشهد عثمان در شمال مسجد كه به اين مكان «كلاسه» گفته مى شود.

ص:120

ص: 121

ص: 122

مدرسه و خانقاه تبديل شده است. وى بعد از فوتش (در سال 45 ه. ق) در همان جا دفن شد.

- مدرسه نوريه كبرى (اولين دارالحديث): اين مدرسه، از قديمى ترين مدارسى است كه در سال 556 ه. ق توسط «نورالدين محمود زنگى» (ملقّب به شهيد) ساخته شد.

مدرسه نوريه، اوّلين دارالحديث جهان اسلام بوده و پس از گذشت بيش از 8 قرن، هنوز محل تدريس طلاب است مقبره بانى آن، نورالدين شهيد نيز در آن مدرسه قرار دارد.

مدارس تاريخى ديگر دمشق عبارتند از:

- مدرسه جُقْمُقِيّه: در سال 823 ه. ق توسط امير سيف الدّين جُقْمُق بنا شد، مدفن او نيز در همان جا هست.

- مدرسه عادليه كبرى: در سال 612 ه. ق توسط ملك عادل سيف الدّين ابى بكر بن ايوب ساخته شد كه مدفن او نيز در همان جاست.

- مدرسه ظاهريه كبرى: در سال 676 ه. ق توسط ملك ظاهر بَيْبَرس بُنْدُقدارى بنا شد.

مدرسه ظاهريّه بعدها به بزرگ ترين كتاب خانه دمشق، به نام «دارالكتب الظاهريه» تبديل شد.

- مدرسه عزيزيه: توسط ملك عزيز فرزند سلطان صلاح الدين ايوبى فاتح جنگ هاى صليبى ساخته شد، مقبره صلاح الدين در آنجا قرار دارد.

- مدرسه جوزيّه: در قرن هفتم ه. ق توسط مورّخ مشهور «محيى الدين ابى الفرج يوسف بن عبد الرحمان بن جوزى» (استاد ابن كثير) بنا شد و در سال 840 ه. ق به مسجد تبديل شد.

ص: 123

- مسجدالاقصاب (القصب): اين مسجد در خيابان اصلى مسير حرم حضرت رقيّه قرار دارد. بناى آن را به «امير ناصر الدين ابن منجك» نسبت مى دهند. اين مكان، محل دفن سرهاى شهيدان، حجر بن عدى و شش تن از يارانش است. همچنين بدن اين شهيدان در «مرج عذراء» كنونى در 36 كيلومترى دمشق است. اين مسجد، امروزه به «مسجد القصب و جامع منجك» معروف است.

- مسجد ابى بن كعب انصارى در سال 500 ه. ق ساخته شد.

- مسجد السادات كه قبل از اسلام، كنيسه بوده و در محله مسيحى نشين قرار دارد.

اين مسجد به نام هاى «مسجد الصغير» و «جامع الحمادى» نيز معروف است.

- مسجد ابوالدرداء كه منسوب به صحابى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله است و در داخل قلعه دمشق (كنار سوق الحميديه) قرار دارد و ....

ص:124

ص: 125

ص: 126

قبرستان «باب الصغير» (1)يكى از قبرستان هاى بسيار مهم و تاريخى دمشق (و جهان اسلام) است. اين قبرستان، بيرون دروازه باب الصغير واقع شده است.

قبر بسيارى از امام زادگان، اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله، سرهاى شهداى كربلا، علماى بزرگ اسلام و شيعه، سادات جليل القدر، مورّخان، محدّثان و بسيارى از بزرگان در اين قبرستان قرار دارد كه به مقدّس ترين و مشهورترين آن اشاره مى كنيم.

ص: 127

ص: 128

جهت آگاهى از شعر و ادب، خانه اش محل تجمّع اديبان و شاعران بزرگ بود.

شعرهايى نيز از ايشان در كتاب هاى تاريخى نقل شده است.(1)

ص: 129

اشك چشمانش را پاك كرد و فرمود: «سكينه جان! گريه مكن و با گريه هاى خويش دل مرا مسوزان كه گريه هاى طولانى در پيش دارى».(1) * روزى سكينه با دختر عثمان در مجلسى بود؛ دختر عثمان براى فخر فروشى گفت: «أَنَا بِنْتُ الشَّهيدِ»؛ يعنى من دختر شهيد هستم. سكينه جوابش را نداد تا زمانى كه صداى اذان برخاست. همين كه مؤذن گفت: «أَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله»؛ سكينه گفت: اين پدر من است يا پدر تو؟ دختر عثمان شرمسار شد و گفت: ديگر به شما فخر نخواهم فروخت.(2)

ص: 130

سكينه آمد و ضمن معرّفى خود، از او خواست تا اجازه دهد به حضرت كمكى كند؛ سكينه فرمود: اگر مى توانى، از حامل اين سر مبارك بخواه تا آن سر را دورتر از ما حمل كند كه مردم از دور، به نظاره آن سر مطهّر بپردازند و كمتر به حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله بنگرند.

سهل نيز با پرداخت چهل دينار از او خواست تا از اهل بيت عليهم السلام فاصله بگيرد.(1)

ص: 131

دختران اميرالمؤمنين عليه السلام از غير حضرت فاطمه بودند.

آنچه مسلّم است، ام كلثوم در كربلا حضور داشت و نقش مهمّى در رساندن پيام امام حسين و به ثمر رساندن خون شهداى كربلا ايفا كرد. او نيز همانند زينب و فاطمه، دختر امام حسين عليه السلام، در كوفه و بارگاه ابن زياد و يزيد، خطبه هاى كوبنده اى، ايراد كرده و يكى از ناقلان حوادث جان سوز كربلا و فداكارى هاى امام حسين عليه السلام بود.

ام كلثوم وقتى همراه كاروان اسرا وارد كوفه شد، چون مردم به زنان اهل بيت عليهم السلام نگاه مى كردند، فرياد زد: «آيا از خدا و رسولش شرم نمى كنيد كه اين گونه به حرم پيامبر صلى الله عليه و آله نگاه مى كنيد؟» (1) ايشان نيز قبل از ورود به دمشق، نزد شمر رفت و از وى خواست تا زنان حرم را از درى كه مردم كمترى حضور دارند، وارد شهر كند؛ ولى او نپذيرفت.(2)

ص: 132

ص: 133

به حدّى بيمار بود كه امام حسين عليه السلام دخترش فاطمه را صدا زد و وصيّت نامه و كتابى را به وى داد و او، آن را به على بن حسين عليه السلام رساند و اين كتاب بعد از آن به ما رسيد». (1)

ص: 134

ص: 135

ص: 136

خود، بزرگ تر بود. او نزد پدر چندان منزلتى نداشت و در اعتقاد، متهم بر مخالفت با پدر بوده است. گفته اند كه با «حَشويّه»(1) رفت و آمد داشته و به مذهب «مُرْجِئَه» (2) تمايل نشان مى داده است. او پس از شهادت پدر، ادّعاى امامت نمود و جماعتى هم از او پيروى كردند و چون وى را امتحان كردند، از او دست كشيدند و به امامت برادرش امام موسى بن جعفر عليه السلام معتقد شدند؛ اما تعداد كمى از آنان به همان عقيده ماندند كه آنان را «فطحيّه» مى نامند. (3) روايت شده كه امام جعفر صادق عليه السلام به امام موسى كاظم عليه السلام فرمود:

فرزندم! همانا برادرت [عبداللَّه] به جاى من مى نشيند و ادّعاى امامت بعد از مرا مى كند.

اما تو كلمه اى به او نگو و با او درگير مشو؛ چرا كه او اولين كسى است كه از اهل بيتم به من ملحق مى شود.

گويند عبداللَّه 70 روز پس از شهادت پدر از دنيا رفت. شايان ذكر است به دليل مشكلات اخلاقى و اعتقادى عبداللَّه، فرزند امام صادق عليه السلام، زيارت نامه اى براى او ذكر نشده است.

ص: 137

ص: 138

باب الصغير قرار گرفته است.

علامه سيّد محسن امين جبل عاملى، مؤلف كتاب ارزشمند «اعيان الشيعه»، مى نويسد:

من در تاريخ 1321 ه. ق كتيبه اى بر بالاى در ورودى اين اتاقك (حجره) ديدم كه نوشته بود:

هذا مَدْفَنُ رَأسِ الْعَبّاسِ بْنِ عَلِىٍّ وَ رَأسُ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْأكْبَرِ وَ رَأسِ حَبِيبِ بْنِ مَظاهِرٍ.

اينجا محل دفن سر عبّاس بن على و على اكبر امام حسين عليه السلام و حبيب بن مظاهر است.(1)

و مى نويسد: «پس از حمل سرهاى مقدّس به شام و گرداندن در كوچه و بازار، جهت ايجاد رعب و وحشت و اظهار پيروزى، طبيعى است كه در همان جا (شام) دفن شده باشند».

بعدها كه ضريحى بر روى اين محل ساختند، اسامى 13 تن ديگر (مجموعاً 16 تن) از شهداى كربلا را كه احتمال مى دادند، سرهاى مقدّسشان در اين مكان دفن شده باشد، بر سقف گنبد نوشته اند:

1. عبّاس بن على 2. على اكبر 3. حبيب بن مظاهر 4. حرّ بن يزيد رياحى (2) 5. قاسم بن الحسن 6. عبداللَّه بن على 7. عمر بن على 8. محمد بن على 9. عون بن عبداللَّه 10.

ابوبكر بن على 11. عثمان بن على 12. جعفر بن على 13. جعفر بن عقيل 14. محمد بن مسلم 15. عبداللَّه بن عقيل 16. حسين بن عبداللَّه.

ص: 139

الشَّهِيدِ، السَّلامُ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىٍّ سَيِّدِالشُّهَداءِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ، السَّلامُ عَلى عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْأَكبَرِ، أَوَّلِ شَهِيدٍ بِكَرْبَلاءَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ النُّبُوَّةِ، أَشْبَهِ النّاسِ خَلْقاً وَ خُلُقاً وَ مَنْطِقاً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم، السَّلامُ عَلى أَبِى الْفَضْلِ الْعَبّاسِ بْنِ امِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلامُ قَمَرِ بَنى هاشِمٍ وَ صاحِبِ لِواءِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ، السَّلامُ عَلى حَبِيبِ بْنِ مَظاهِرِ الْأَسَدِى الصّابِرِ الْمُجاهِدِ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ. السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ دِينِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ رَسُولِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَبِى مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، لا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِيارَتِكُمْ، وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.(1)

ص:140

ص: 141

ص: 142

انتخاب او براى اين كار، نوعى مبارزه با نژادپرستى بود. بلال از هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را به مقام مؤذنى مفتخر ساخت، موقعيت وشهرت ويژه اى در ميان مسلمانان پيدا كرد.

بلال اولين كسى بود كه بعد از فتح مكه، بر بالاى بام كعبه رفت و براى اقامه نماز، اذان گفت. وى به جاى «شين»، «سين» مى گفت و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در جواب اعتراض كسانى كه مى گفتند: چرا بلال را براى اين كار مأمور كرده است، پاسخ مى داد: «اعمال و رفتار پاك و شايسته اش، اين كمبود قرائتِ وى را جبران مى كند».

امام صادق عليه السلام در روايتى فرمود: «خدا رحمت كند بلال را كه ما اهل بيت را دوست مى داشت و او بنده صالح بود». (1) پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله بلال، ديگر اذان نگفت (مگر يك بار به درخواست حضرت زهرا عليها السلام) و بر بيعت خود با على عليه السلام در روز غدير باقى ماند.

ص: 143

بلال رنجيد و گفت: نبايد در مدينه بمانى. (1)بنابراين، به جهت مخالفت با عمر و دستگاه خلافت ابوبكر، بلال راه شام را در پيش گرفت.

ص: 144

دير اگر خاموش گردى، زودتر گردد ز تومادر ما را چراغ خاموش اى بلال

مادر ما بر اذانت گوش داد اينك تو هم بر صداى ناله زينب بده گوش اى بلال

با اذان تو اگر پايان بگيرد عمر اوبعد از اين ما را كه مى گيرد در آغوش اى بلال(1)

ص: 145

صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ لَمْ تُغَيِّرْ وَ لَمْ تُبَدِّلْ، فَرَفَعَ اللَّهُ فِى الْآخِرَةِ دَرَجَتَكَ وَ أَعْلى مَقامَكَ وَ حَشَرَكَ اللَّهُ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِينَ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ اجْمَعِينَ فِى أَعْلى عِلّيِينَ وَ حَشَرَنَا اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّى لِزِيارَتِكَ، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ. (1)

ص: 146

پيامبر صلى الله عليه و آله خواست تا آياتى از قرآن را براى او بخواند و تفسير كند تا وى حفظ كند.

عبداللَّه كه فردى نابينا و عادى بود. از شرايط و حساسيت مجلس بى خبر بود و با اصرار و شتاب در خواسته خود، رشته سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را گسست و او را آزرده خاطر ساخت؛ چرا كه آن بزرگوار، در انديشه هدايت چهره هاى مؤثّر مكّه بود. به همين دليل، پيامبر صلى الله عليه و آله از او روى گردانيد و به گفتار خويش با سران مكّه ادامه داد. درست در همان لحظه بود كه چند آيه اول سوره عبس بر قلب پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و پيامبر صلى الله عليه و آله را مورد عتابى لطيف وسازنده قرار داد كه چرا از يك مرد نابينا و تهى دست، چهره درهم كشيده، روى گردانيدى؟! (1)از امام صادق عليه السلام روايت شده كه پس از نزول سوره عبس، پيامبر صلى الله عليه و آله هرگاه عبداللَّه بن امّ مكتوم را مى ديد، به او احترام زيادى مى كرد.(2)

ص: 147

ص: 148

اشاره و فرمان امام حسين عليه السلام بوده است تا عبداللَّه براى حفظ بنى هاشم در مكه و مدينه، باقى بماند.

ص: 149

ص: 150

ابى درداء و ام درداء، دفن شد.

ه) سهل بن ربيع انصارى: سهل، از قبيله «اوس» و از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله بود. در اوايل خلافت معاويه در دمشق وفات يافت و در جنوب قبرستان باب الصغير دفن شد.

و) ابودَرْداء و امّ درداء:

يك- ابودرداء (عُوَيْمِر بن مالك): از اصحاب جليل القدر پيامبر صلى الله عليه و آله بود. آن حضرت بين او و سلمان، پيمان برادرى بست. در تمام غزوات پس از احُد، حضور داشت. رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد او فرموده بود: «عُوَيمِر (ابو درداء) حكيم امّت من است». (1) او در دوران معاويه قاضى دمشق بود. سرانجام، در سال 30 ه. ق در زمان خلافت عثمان وفات يافت و در باب الصغير در كنار همسرش، ام درداء دفن شد. وى در قلعه دمشق (كنار سوق الحميديّه) مسجد و معبدى داشت كه به مسجد و معبد ابى الدرداء معروف بود.

دو- امّ درداء: نام اين بانوى با فضيلت، خَيرة است و همسرش عُوَيْمِر (مُصَغَّر عامِر) معروف به ابو درداء است. ابن كثير مى گويد: «ام درداء از نظر عقل و دانش در سطح بالايى قرار داشت»؛ وى قبل از همسرش وفات يافت و در قبرستان باب الصغير دفن شد. ايشان از رسول خدا صلى الله عليه و آله احاديث زيادى نقل كرده است. كه در اينجا به دو حديث زيبا و ارزشمند به نقل از امّ درداء اشاره مى كنيم.

1. امّ درداء مى گويد: «يك وقت در مسجد به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد شدم، درحالى كه ايشان نشسته و به موعظه و ارشاد مشغول بود و مى فرمود:

ما يوُضَعُ فِى الْميزانِ أَثْقَلُ مِنْ خُلْقٍ حَسَنٍ(2)

روز قيامت در ميزان عمل انسان، هيچ عملى از خوش اخلاقى سنگين تر و ارزشمندتر نخواهد بود.

ص: 151

2. پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

انسانى كه پشت سر برادر مسلمان خود دعا مى كند، در حقّ او مستجاب مى شود و هر دعايى كه مى كند، فرشته الهى كه مأمور رسيدگى به دعاهاست، مى گويد: «خودت هم به اين خواسته خواهى رسيد و آنچه را براى يك مسلمان خواستى، به خودت نيز داده خواهد شد.(1)

ص:152

ص: 153

ص: 154

درخواست كنيز كردند تا در كارهاى داخل خانه، دختر پيامبر صلى الله عليه و آله كمك كند و او را در اداره كارها و رسيدگى به بچه ها و پذيرايى از مهمان ها يارى كند.

رسول خدا با اشاره به وضع مسلمانان و اصحاب صفّه كه هنوز خانه و كاشانه نداشتند و نياز نيازمندان به بهاى فروش اسرا، با اين درخواست موافقت نكرد و با تعليم تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام (كه بعد از هر نماز از هزار ركعت نماز مستحبى محبوب تر است (1)) و بيان اثرات تسبيحات و ثواب آن، دختر و دامادش را با خوشحالى و رضايت به خانه شان برگرداند. در اين حال جبرئيل نازل شد و آيه 28 سوره اسراء (2)را قرائت كرد و به مضمون آن، پيامبر صلى الله عليه و آله را موظف كرد كه حاجت زهرا عليها السلام را در انتخاب همكار برآورده سازد؛ چون در آن زمان، فضّه در كنار ديگر كنيزان، در خدمت رسول گرامى صلى الله عليه و آله بود. پس به دستور آن حضرت به خانه على عليه السلام رفت.(3) اين بانوى بزرگوار، تا پايان عمر، در خدمت حضرت زهرا عليها السلام و سپس امام حسن و امام حسين و زينب عليهم السلام بود.

ص: 155

يك- نزول سوره «انسان» (دَهْر) در حقّ اهل بيت عليهم السلام و فضّه: حضرت على و حضرت زهرا عليهما السلام و فرزندانشان سه روز بدون غذا روزه گرفتند و سهم طعامشان را به ترتيب به مسكين، يتيم و اسيرِ كافر دادند كه فضّه نيز در ميان آنان بود و در اين امر سهيم بود تا سوره انسان (دَهْر) آيه هاى 8- 9 در حق آنان نازل شد.

«وَيُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَاسِيراً* إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً»

غذاى خود را با اين كه به آن علاقه و نياز دارند، در راه خدا به مسكين و يتيم و اسير مى دهند و مى گويند: ما فقط براى خدا غذاى خود را به شما مى دهيم و از شما انتظارپاداش و تشكر نداريم.(1) دو- فضّه، محرم اسرار حضرت زهرا عليها السلام: در نتيجه معاشرت فضّه با حضرت زهرا عليها السلام و زهد و عبادت ممتاز وى، معرفت او به خاندان اهل بيت و حضرت زهرا عليها السلام بسيار زياد شد و محرم اسرار ايشان شد تا جايى كه حضرت على عليه السلام فرمود:

فاطمه از من عهد گرفت كه وقتى از دنيا رفت، هيچ كس را براى مرگ او آگاه نكنم، جز: ام سلمه (همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله)، ام ايمن، فضّه و از مردان: عبداللَّه بن عباس، سلمان فارسى، عمار بن ياسر، مقداد، ابوذر و حذيفه. (2)سه- سخن گفتن با قرآن: فضّه با علاقه به قرآن و هوشى كه داشت، در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان اهل بيت عليهم السلام حافظ كل قرآن شد و 20 سال آخر عمرش رافقط با قرآن تكلّم مى كرد.(3)

ص: 156

گفت: «وَقُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَموُنَ»؛ «و بگو: سلام بر شما، پس به زودى خواهند دانست.» (زخرف: 89)

پس سلام كردم و دوباره پرسيدم: در اين بيابان چه مى كنى؟ گفت: «مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ»؛ «هر كسى را كه خدا هدايت كند، هيچ گمراه كننده اى نخواهد داشت». (الزُّمُر: 37)

گفتم: آيا از آدميانى يا از پرى؟

گفت: «يا بَنى آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»؛ «اى فرزند آدم! زينت خود را به هنگام مسجد، با خود برداريد». (اعراف: 31)

گفتم: از كجا مى آيى؟ گفت: «يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ»؛ «از راه دور صدا زده مى شوند».

(فُصّلت: 44)

گفتم: به كجا مى روى؟

گفت: «وَللَّه عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»؛ «بر مردم واجب است كه به خاطر خدا، آهنگ خانه او (حج) كنند». (آل عمران: 97)

گفتم: چند روز است از منزل حركت كرده و در راهيد؟

گفت: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما فِى سِتَّةِ أيّامٍ»؛ «ما آسمان ها و زمين و آنچه را در ميان آنهاست در شش روز آفريديم». (ق: 38)

گفتم: آيا غذا و طعام ميل دارى؟

گفت: «وَما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا يَأكُلوُنَ الطَّعامَ»؛ «آنان را پيكرهايى كه غذا نمى خورند قرار نداديم». (انبياء: 8)

پس از غذاى خود به ايشان دادم، تناول كرد؛ سپس خواهش كردم كه اكنون در راهْ رفتن عجله كن.

گفت: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلّا وُسْعَها»؛ «خداوند هيچ كس را جز به اندازه تواناييش تكليف نمى كند». (بقره: 286)

گفتم: بيا بر مركب من و بر كنار (يا پشت) من سوار شو.

ص: 157

گفت: «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا»؛ «اگر در آسمان و زمين، جز اللَّه خدايان ديگرى بودند، فاسد مى شدند». (انبياء: 22)

به ناچار پياده شدم و او را بر مركب خود سوار كردم.

گفت: «سُبْحانَ الَّذى سَخَّرَ لَنا هذا»؛ «پاك و منزه است كسى كه اين [مركب] را براى ما مسخّر [در اختيار ما] قرار داد». (زخرف: 13)

هنگامى كه به قافله رسيديم، گفتم: آيا كسى را در اين كاروان دارى؟

گفت: «يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ»؛ «اى داود! ما تو را خليفه و نماينده خود در زمين قرار داديم». (ص: 26)

«وما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسوُلٌ»؛ «محمد، فقط فرستاده خداست». (آل عمران: 144)

«يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ»؛ «اى يحيى! كتاب خدا را با قوّت بگير». (مريم: 12)

«يا موُسى إِنّى أَنَا رَبُّكَ»؛ «اى موسى! من پروردگار توام». (طه: 11 و 12)

اين بانو با تلاوت اين چهار آيه مى خواست به من بفهماند كه من چهار فرزند دارم و نام هاى آنان: داود، محمد، يحيى و موسى است.

بنابراين، من نيز ميان كاروان رفتم و نام چهار تن از پسران وى را صدا زدم. چهار جوان را ديدم كه به سمت آن بانو در حركتند. از بانوى بزرگوار پرسيدم: اين جوانان كيانند؟

گفت: «الْمالُ وَالْبَنُونَ زِيْنَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا»؛ «مال و فرزندان، زينت زندگى دنياست».

(كهف: 46)

وقتى فرزندانش پيش او آمدند، به آنها گفت:

«يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأجَرْتَ الْقَوِىُّ الأَمِينُ» (قصص: 26)

اى پدر! او را استخدام كن، زيرا بهترين كسى را كه مى توانى استخدام كنى، كسى است كه قوى و امين باشد.

آن گاه آن جوانان در حد كفايت به من احسان كردند. سپس گفت:

ص: 158

«وَاللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ» (بقره: 261)

و خداوند براى هر كسى كه بخواهد [و شايستگى داشته باشد] دو يا چندين برابر مى كند.

دوباره فرزندانش بر احسان و انعام خود افزودند. از جوانان پرسيدم: اين زن كيست؟

گفتند: ايشان مادرمان، فضّه، جاريه (خادمه) حضرت فاطمه زهرا عليها السلام است كه بيست سال است فقط با قرآن سخن مى گويد.(1)

ص: 159

كمك كن تا به جاى آرم نماز آخرينم راكه يك امروز زهرا بر تو مهمان است يا فضه

بيا و بستر بيمار بيت وحى را برچين كه اين بيمار را با مرگ درمان است يا فضه

روم در پيش محسن گر جدا مى گردم از زينب كه آن شش ماهه قبرش نيز پنهان است يا فضه

پس از من جمع اطفالم نهند رو بر پريشانى بر اين جمع پريشان، دل پريشان است يا فضه (1)

ص: 160

السَّلامُ عَلَيْكِ يا مُرَبِّيَةَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ عَلَيهِمَا السَّلامُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْفاضِلَةُ الرَّشِيدَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْعالِمَةُ الْعامِلَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الرَّضِيَّةُ الْمَرْضِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْحَلِيمَةُ الْكَرِيمَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ عَرَّفَ اللَّهُ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ فِى الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنا فِى زُمْرَتِكُمْ وَ سَقانا مِنْ يَدِ عَلِىِّ بْنِ ابِى طالِبٍ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى فاطِمَةَ الزَّهْراءِ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى النِّساءِ الْمَسبِيّاتِ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى نِساءِ الْأَئِمَّةِ الطّاهِرِينَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، بِرَحْمَتِكَ يا ارْحَمَ الرّاحِمِينَ.(1)

ص: 161

مدينه هجرت كرد. امّ سلمه در ميان همسران پيامبر صلى الله عليه و آله از نظر ايمان، بعد از حضرت خديجه عليها السلام مقام دوم را داشت و محرم اسرار غيبى شد.

شيخ ذبيح اللَّه محلاتى مى نويسد: به اتفاق همه علماى اسلام، ام سلمه در علم، تقوا، فصاحت، بلاغت و محبتِ خاندان رسالت، همانند نورى بر بلنداى كوه طور است. (1) رسول خدا صلى الله عليه و آله بعد از وفات حضرت خديجه عليها السلام و فاطمه بنت اسد، سرپرستى حضرت فاطمه زهرا عليها السلام را به عهده ام سلمه واگذار كرد.

امّ سلمه به قدرى شايسته بود كه آيه تطهير «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» (احزاب: 33)؛ در اتاق او (و به نقلى از عايشه در حضور ام سلمه) نازل شد.

امّ سلمه احاديث بسيارى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده است. همچنين اندرزهاى سودمندى بر عايشه (در مورد شركت نكردن عايشه در جنگ جمل، ضد على عليه السلام) فرموده كه در كتاب هاى تاريخى و روايى ثبت شده است.(2) امّ سلمه محرم اسرار و حافظ ودايع امامت بود. رسول خدا صلى الله عليه و آله ام سلمه را طلبيد و آن پوست گوسفند را كه مملوّ از علم و ودايع امامت بود، به او سپرد و فرمود: هر كس بعد از من، آن را طلب كند، امام و خليفه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله خواهد بود. ام سلمه نيز آن كتاب، سلاح و ودايع امامت را ابتدا به على عليه السلام، بعد به امام حسن عليه السلام و سپس به امام حسين عليه السلام تقديم كرد.(3)

ص: 162

هنگامى كه به خون تبديل شد، بدان كه فرزندم حسين را كشته اند».

ام سلمه مى گويد:

من آن تربت سرخ رنگ را در شيشه اى نهادم و هر روز بر آن مى نگريستم و گرامى اش مى داشتم. صبح روز عاشورا آن را به حالت طبيعى يافتم، اما هنگامى كه پس از نيم روز به سراغ آن رفتم، به ناگاه ديدم به صورت خون تازه اى درآمده است، بى اختيار ضجّه زدم و از دل فرياد كشيدم ... (1)

ص: 163

الْجَنَّةِ، السَّلامُ عَلَى الْأَئِمَّةِ الطّاهِرِينَ مِنْ وُلْدِ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا امَّ سَلَمَةَ يا زَوْجَةَ النَّبِىِّ الْأَعْظَمِ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى زَوْجاتِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا مُرَبِّيَةَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا وَصِيَّةَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى خَدِيجَةَ الْكُبْرى أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى شُهَداءِ كَرْبَلاءَ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلَى النِّساءِ الْمَسبِيّاتِ، السَّلامُ عَلَيْكِ وَ عَلى نِساءِ الْأَئِمَّةِ الطّاهِرِينَ وَالْأَبْرارِ الْمَعْصُومِينَ، اللَّهُمَّ بَلِّغْ سَلامِى إِلى سَيِّدَتِى وَ مَوْلاتِى أُمِّ سَلَمَةَ سَلامَ مُوَدِّعٍ وَ سَلامَ مُفارِقٍ وَ سَلامَ مُتَوَسِّلٍ بِها إِلَيْكَ بِأَنْ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِيارَتِى هذِهِ بَلِ ارْزُقْنِى الْعَوْدَةَ ثُمَ الْعَوْدَةَ يا أَللَّهُ ما دُمْتُ حَيّاً. اللَّهُمَّ اجْعَلْ سَعْيِى مَشْكُوراً وَ ذَنْبِى مَغْفُوراً وَ عَمَلِى مَبْرُورَاً وَ مُوالاتِى بِها حَمِيدَةً وَ حَياتِى بِها سَعِيدَةً وَ حَوائِجِى بِها مَقْضِيَّةً وَ اعْمالِى بِها مَرْضِيَّةً وَ اسْمِى فِى السُّعَداءِ وَ رُوحِى مَعَ الشُّهَداءِ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، بِرَحْمَتِكَ يا ارْحَمَ الرّاحِمِينَ.(1)

ص: 164

عبداللَّه جحش در حبشه تحت تأثير افكار مسيحيت قرار گرفت و آيين آنان را پذيرفت و ام حبيبه را نيز وسوسه كرد كه مسيحى شود، اما او به دين اسلام پايدار ماند.

عبداللَّه در مى گسارى زياده روى كرد و در اثر زياده روى، در حال كفر، در حبشه از دنيا رفت. پس از اين جريان، پيامبر صلى الله عليه و آله (به نقلى به پيشنهاد و درخواست ابوسفيان)، شخصى را به حبشه اعزام كرد تا دل شكستگى امّ حبيبه را جبران كند و او را به عقد پيامبر صلى الله عليه و آله درآورد كه با قرار چهار صد دينار، به عنوان مهريه و دادن وليمه، اين ازدواج به انجام رسيد.(1)

ص: 165

با امير المؤمنين عليه السلام ناسازگارى كرد و به جانب برادرش معاويه گرايش پيدا كرد.

معاويه نيز از عنوان ام المؤمنين (1)او بسيار سوء استفاده نمود. ام حبيبه نيز با بغض على عليه السلام و كارشكنى نسبت به آن حضرت به عمر خود پايان داد.

ابن ابى الحديد سنّى كه شرحى بر نهج البلاغه نيز نوشته است، مى نويسد: «امّ حبيبه، دختر ابوسفيان، دشمن كينه توز على عليه السلام بود، به همان مقدارى كه برادرش معاويه را دشمن مى داشت».(2)

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص:170

ص: 171

ص: 172

دمشق بود كه در سال 571 ه. ق وفات يافت و در باب الصغير دفن شد.

- شمس الدّين الذّهبى، از تاريخ نگاران و حديث گويان بزرگ اسلام و صاحب ده ها اثر تاريخى و حديثى كه در سال 784 ه. ق وفات يافت؛ مشهورترين اثر او «تاريخ الاسلام» است كه در سى جلد به چاپ رسيده است.

- ابن هشام نحوى، عالم بزرگ نحو و اديب مشهور كه در مصر به دنيا آمد و در دمشق وفات يافت؛ وى در كنار قبر بلال حبشى، در باب الصغير دفن شده است.

- ابن مالك نحوى، عالم بزرگ نحو و اديب مشهور عرب بود؛ «الفية» او شهرت خاص دارد و همواره در حوزه هاى علميه ايران و جهان، تدريس مى شود. وى در سال 686 ه. ق درگذشت و در باب الصغير دفن شد.

- بهلول، در قبرستان باب الصغير سنگ نوشته اى به صورت استوانه وجود دارد كه عبارت «هذا قبر بهلول» متوفاى 151 ه. ق بر آن ديده مى شود.

- ابن قيّم جوزى، از علماى اهل سنت و صاحب تأليف مشهور «زادالمعاد» كه در تاريخ 751 ه. ق وفات يافت و در كنار درِ غربى باب الصغير الاولى دفن شد.

- ابن حورانى دمشقى و ابن رجب حنبلى، از عالمان و فقيهان بزرگ و صاحب تأليفات بسيار به خصوص كتاب «زيارات الشام» متعلق به ابن حورانى دمشقى است كه در قبرستان باب الصغير دفن شدند. (1)

ص: 173

ص: 174

ابن قيم جوزى، در عالم اسلام گسترش يافت.

سرانجام، محمد بن عبدالوهّاب با استفاده از تعاليم او، مكتب جديدى به نام «وهابيت» پديد آورد و پيروان او، از جمله «ابن سعود» كه پس از گرفتن شهرهاى مكه و مدينه بسيارى از اماكن مقدس در اين دو شهر، به ويژه قبرهاى ائمه بقيع را تخريب كردند. (1)* قطب الدّين نيشابورى: وى امام شافعى و از متصوّفه و اديبان بزرگ دمشق بود كه در سال 578 ه. ق درگذشت و در قبرستان صوفيه دفن شد.

* ابراهيم قونوى: وى از علماى بزرگ حنفيه و از زاهدان و متصوّفه مشهور قرن هفتم بود كه در مقبره هاى صوفيه دفن است.

* ابن كثير دمشقى: ابن كثير، مورخ، سيره نويس و از شاگردان ابن تيميه بود كه در مقابر صوفيه، دفن است. كتاب البداية و النهاية از اوست.

ص: 175

* شيخ ارسلان دمشقى: از علما و عرفاى بزرگى است كه كرامات زيادى از او نقل كرده اند. وى در كنار استادانش، «ابا عامرالمؤدب» و شيخ «ابو المجد»، به خاك سپرده شده است. ايشان در نهايت زهد مى زيسته و بيست سال تمام با ساختن چوب، زندگى مى كرد و يك سوم درآمدش را صدقه، يك سومش را به استادش و يك سوم ديگر را براى مخارج زندگى خود هزينه مى كرد.

ص: 176

* صلاح الدين ايوبى: وى يكى از فرماندهان سپاه مسلمانان، در مقابل صليبى ها و فاتح بيت المقدس بود؛ (1) اما جناياتش نسبت به شيعه از او چهره اى جلّاد ساخت كه فقط در ميان اهل سنّت از او به نيكى ياد مى شود. وى در سال 532 ه. ق در تكريت عراق به دنيا آمد و در سن 57 سالگى در دمشق از دنيا رفت. قبر او در مدرسه عزيزيه و پشت جامع اموى قرار دارد. او دولت «ايّوبيّه» را تشكيل داد و تمامى آثار شيعه را در مصر از بين برد و مذهب اهل سنّت را به عنوان مذهب رسمى شناخت.

* ملك عادل ايّوبى: ملك عادل، برادر سلطان صلاح الدّين ايّوبى در سال 534 ه. ق در بعلبك به دنيا آمد. وى در جنگ هاى صليبى حضور داشت و پس از برادرش حكومت را به دست گرفت. ملك عادل از كرج تا همدان، شام، مصر، حجاز و ...

حكومت مى راند. وى در سن 82 سالگى از دنيا رفت. مقبره وى در مدرسه اى كه خود ساخته بود، قرار دارد.

* شهيد نورالدين محمود زنگى: وى، از سلحشوران و مجاهدان جنگ هاى صليبى بود. در سال 511 ه. ق متولد شد و پس از مرگ پدر به ولايت شام رسيد. نورالدين زنگى اولين كسى است كه «دارالحديث» را بر روى زمين ساخت و هم اكنون نيز دارالحديث «نوريه» در دمشق پابرجاست. او فردى محتاط و خيّر بود و شراب را در سرتاسر قلمرو خود ممنوع كرد. نور الدين در 50 سالگى از دنيا رفت و در مدرسه خود (نوريه) دفن شد.

* ملك ظاهر بَيْبَرْس: ملك ظاهر، از سلاطين قرن هفتم است و در مدرسه اى كه خود بنا كرد، دفن شد. وى از سلاطين فعّال، در بناى مساجد و آثار اسلامى در شام و دمشق بود. مدرسه ظاهرين كه كتابخانه مشهور و معروف ظاهريه دمشق نيز در آن است، از آثار اوست.

ص: 177

* مقابر فراوان ديگرى در دمشق هست كه به جهت طولانى نشدن، از ذكر آنها صرف نظر مى شود.

ص: 178

ص: 179

دو عمارت غربى و شرقى، داراى سه در اصلى و چندين گنبد كوچك و بزرگ است.

اكنون به عنوان موزه و يك اثر تاريخى زيبا، از آن بازديد مى شود.

ص: 180

خاطر است كه از عنوان ايرانى «البيمارستان» در نام گذارى آن استفاده شده است.

* بيمارستان هاى تخصصى، براى نخستين بار در جهان، در دمشق ساخته شد؛ بعضى از آنها مخصوص جذامى ها و برخى مخصوص مسلولين و ... بوده است.

بيمارستان وليد بن عبدالملك از بيمارستان هاى بسيار قديمى بوده كه براى جذامى ها ساخته شد. اين بيمارستان در محلّه اعاطله نزديك باب شرقى است.

ص: 181

ص:182

ص: 183

ص: 184

در دامنه كوه، قبرهاى بسيارى از انبيا و صالحان وجود داشته كه با گذشت روزگار از بين رفته و ما به چند اثر تاريخى اشاره مى كنيم:

ص: 185

به دل گرفت و در غارى در كوه قاسيون (مغارةالدم)، برادرش هابيل را (شب چهارشنبه) به قتل رساند؛ سپس، نعش برادر را به دوش گرفت و مدتى سرگردان بود تا اينكه خداوند، كلاغى را فرستاد و به او تعليم داد كه با دفن كلاغ ديگر در زمين، نعش برادرش را دفن كند. (1)پس از اينكه حضرت آدم عليه السلام از كشته شدن فرزندش هابيل باخبر شد، چهل شب بر فرزند مقتول خود گريست.

از حضرت على عليه السلام نقل شده: «در دمشق، كوهى است كه به آن قاسيون گويند؛ در آن، فرزند آدم، برادرش را كشت و خداوند، عيسى و مادرش مريم را از خطر يهود پناه داده است؛ پس اگر به آن مكان رفتيد از دعا غافل نشويد». (2)

ص: 186

زيارت اهل قبور و ... كه در بخش ادعيه و زيارات همين كتاب ذكر شده، مورد تأكيد و داراى ثواب است؛ هدف از اين زيارت نامه ها، عرض ارادت و احترام است؛ همچنين زيارت نامه ها نيز شامل دعاهايى است كه خواندن آنها در اين اماكن مقدّس و نورانى، روح و قلب انسان را متجلى مى كند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم السَّلامُ عَلى آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلى هابِيلَ بْنِ آدَمَ، السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ وَالْأَوْصِياءِ الْمَرْضِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِينَ، اللَّهُمَّ احْشُرْنا فِى زُمْرَةِ الْأَنْبِياءِ تَحْتَ لِواءِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ، اللَّهُمَّ لا تَحْرِمْنا بَرَكَتَكَ وَارْزُقْنَا الْعَوْدَ إِلى زِيارَتك، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.(1)

ص: 187

مى گذراندند. اينان يكى پس از ديگرى از شدّت گرسنگى و سختى، جان سپردند. در اين غار كه اكنون به مغارةالجوع شهرت يافته، به نشانه نماز و عبادت اين چهل تن، چهل محراب كوچك ساخته شده است.

با توجه به دفن بسيارى از انبيا و صلحا در دامنه اين كوه و بنا به احتمال، دفن چهل تن، در مغارةالجوع، پسنديده است كه در آنجا زيارت نامه مطلق انبياء (كه در بخش ادعيه و زيارات همين كتاب آمده است) خوانده شود.

ص: 188

در 73 كيلومترى شهر بزرگ ازمير تركيه. اين غار، غار وسيعى است كه مى گويند در آن صدها قبر با آجر ساخته شده است.

غار دوم: غار رجيب در 8 كيلومترى شهر عمّان، پايتخت اردن است؛ بر بالاى غار آثار صومعه بيزانس هست.

غار سوم: در كوه قاسيون در 40 كيلومترى شهر دمشق در كشور سوريه.

غار چهارم: در شبه جزيره اسكانديناوى در شمال اروپا كه در آنجا به هفت جسد سالم برخوردند كه در هيأت روميان بودند.

غار پنجم: غارى است در بتراء يكى از شهرهاى فلسطين.

غار ششم: نزديكى شهر نخجوان يكى از شهرهاى قفقاز.

* درباره احتمالات زيادى كه در مكان غار اصحاب كهف وجود دارد، هيچ شاهدى كه دلالت كند، يكى از اين غارها همان غارى باشد كه در قرآن ياد شده، در دست نيست؛ اما نكته اى كه قطعى است اين است كه قصّه اصحاب كهف، قصه اى است رومى و تحت حكومت و سيطره روميان اتفاق افتاده. بنابراين، خود به خود بعضى احتمالات از بين مى رود.(1)

ص: 189

در مورد وى ديدگاه هاى مختلفى دارند؛ بعضى او را تكفير مى كنند و برخى او را عارف و مجتهد مى دانند. بعضى ديگر، نگاه كردن به كتاب هاى او را حرام مى دانند و عده اى نيز او را از شيعيان على عليه السلام و پيرو ائمه معصومين عليهم السلام مى دانند. مرحوم شهيد استاد مطهرى او را چنين توصيف مى كند: «محيى الدين بن عربى، پدر عرفان نظرى و اعجوبه روزگار است».

* امام خمينى قدس سره در نامه خود به گورباچف و دعوت او به اسلام، ضمن سفارش به مطالعه در علوم، فلسفه و عرفان اسلامى، مطالعه كتاب هاى محيى الدين بن عربى، به ويژه فتوحات مكّيه او را نيز سفارش مى كند.

جامع محيى الدين بر مزار اين عارف قرار داشته و مدرسه آن نيز در شهرك صالحيه و در دامنه كوه قاسيون قرار دارد. قبر محيى الدين در وسط زيرزمين (3* 6 مترى) شبستان جامع قرار دارد.

* در شهرك صالحيه و در دامنه كوه قاسيون، آثار تاريخى ديگرى از جمله: تكيه سليميه، بيمارستان قيمريه، مقام سيف الدين قيمرى، مدارس، مسجدها و حتى قبرهاى ديگرى نيز وجود دارد كه از بحث ما خارج است.

ص:190

ص: 191

ص: 192

حُجْر، رئيس قبيله كنده شد، به همين سبب او را حُجْر بن عُدَى الكِندى نيز مى ناميدند.

ص: 193

سِمَت به فرماندارى كوفه منصوب كرد؛ او نيز مانند مغيره بالاى منبر، ماجراى قتل عثمان را پيش مى كشيد و به على عليه السلام بدگويى مى كرد و بى درنگ، با اعتراض شديد حجر، مواجه مى شد. زياد، ابتدا حجر را احضار نمود و سعى كرد به وسيله مصلحان و متمايلان به شيعه، با تطميع و تهديد، او را آرام كند، حتى عضويت در شوراى حكومتى كوفه را به وى پيشنهاد كرد، ولى حُجر كه اهل سازش نبود، همواره بر اعتقاد و آرمان هاى والاى خود و دفاع از على عليه السلام و فرزندانش پافشارى مى نمود و ايستادگى مى كرد.

سرانجام، زياد بن ابيه با دسيسه و پرونده سازى، حُجر و چند تن از ياران فداكار او را دستگير كرد و همراه با پرونده اتهامات بى اساس و شهادت هاى دروغين، به شام، نزد معاويه فرستاد و از وى خواست كه حُجر و يارانش را بكشد. معاويه نيز با ديدن پرونده دروغين، تصميم به قتل آنان گرفت. هنگامى كه مأموران معاويه نزد اسيران آمدند، تهديد كردند كه چنانچه آشكارا به على عليه السلام دشنام و ناسزا نگويند، كشته خواهند شد؛ گروهى از اسيران با وساطت و شفاعت بزرگان قوم خود آزاد شده و رهايى يافتند و فقط هشت تن باقى ماندند. يك نفر از آنان نيز از گفته خود اظهار پشيمانى نمود و به زندان رفت.

از ميان هفت نفر باقى مانده، تنها عبدالرحمان بن حسان شرط كرد كه فقط در حضور معاويه حاضر است به على عليه السلام ناسزا بگويد. هنگامى كه مقابل معاويه قرار گرفت، در نهايت شجاعت شروع به ستايش و مدح على عليه السلام نمود و به معاويه و خاندان او ناسزا گفت. معاويه به شدت خشمگين شد و دستور داد او را نزد ابن زياد برسانند تا او را به فجيع ترين وضع به قتل برساند. ابن زياد نيز او را زنده به گور كرد.

حجر و پنج تن از ياران باقى مانده نيز دست از پيروى و ستايش على عليه السلام برنداشتند و حاضر نشدند ناسزا بگويند و آماده شهادت شدند. آن گاه حجر به ياد پيشگويى و فرمايش على عليه السلام افتاد كه خطاب به وى فرمود:

ص: 194

حجر! چه خواهى كرد اگر تو را زير شكنجه قرار دهند و مجبورت كنند كه به من دشنام و بدگويى كنى؟ حجر عرض كرد: اگر مرا چنين در فشار گذاشتند، چه كنم؟ على عليه السلام فرمود: به من بدگويى كن، ولى از من تبرّى مجوى؛ زيرا من پيرو آيين حق هستم.

حجر جواب داد: يا اميرالمؤمنين! سوگند به خدا دست از تو برنمى دارم اگر چه تكّه تكّه شوم و جنازه ام را در آتش بسوزانند.

با اينكه حجر از طرف اميرالمؤمنين عليه السلام اجازه بدگويى داشت، ولى او و يارانش مرگ باشرافت در راه هدف را بر زندگى ذلّت بار ترجيح دادند و در جواب مأموران معاويه گفتند:

به خدا سوگند! ضربه هاى شمشير از آنچه ما را بدان مى خوانيد، شيرين تر و لقاى پروردگار و ديدار رسول خدا صلى الله عليه و آله و وصى او عليه السلام بر ما از داخل شدن در آتش، گواراتر است. (1) سرانجام، با حكم معاويه، ياران حجر را به شهادت رساندند و سر از تنشان جدا كردند. وقتى نوبت شهادت به حجر بن عدى رسيد، از دشمنان مهلت خواست تا دو ركعت نماز بخواند با موافقت مأموران، حجر به نماز ايستاد و نمازش قدرى طولانى به نظر رسيد. پرسيدند: آيا از ترس مرگ نمازت را طولانى كردى؟ گفت:

به خدا سوگند! در مدّت عمرم، هر وقت وضو گرفته ام، دو ركعت نماز خوانده ام و هرگز نمازم به اين كوتاهى نبوده است و اين بدان جهت بود كه شما خيال نكنيد من از مرگ مى ترسم. (2) آن گاه سر به سوى آسمان بلند كرد و گفت: پروردگارا! شِكوه ستمگران را به درگاه تو مى كنم. كوفيان بر ضدّ ما شهادت دروغ دادند و شاميان ما را مى كشند. اگر مرا در اينجا بكشند، نخستين مجاهد اسلام خواهم بود كه در اينجا خونش ريخته مى شود؛

ص: 195

من نخستين كسى بودم كه پرچم اسلام را در اين سرزمين به اهتزاز درآوردم. سپس فرمود: «بعد از مرگ من، زنجير از دست و پايم باز نكنيد و خون پيكرم را نشوييد؛ زيرا مى خواهم در قيامت با همين وضع با معاويه روبه رو شوم». پس از آن، سر حجر را نيز از تنش جدا كرده و به شهادت رساندند.

* بدن هاى اين شش تن از شهدا در همان منطقه مَرج عَذراء دفن شد و سرهاى آنان براى معاويه به شام فرستاده شد و در دمشق در مسجدالأقصاب نزديك قبر حضرت رقيه عليها السلام به خاك سپرده شد.(1) * آرامگاه حُجر با مساحت 25* 25 (و مجموع 625) متر مربع ساخته شده كه قبر او در وسط اين محوطه قرار دارد.

ص: 196

اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم صابِرِينَ مُحْتَسِبِينَ غَيْرَ ناكِلِينَ وَ لا خائِفِينَ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَكُمْ وَ ظَلَمَكُمْ وَاسْتَحَلَّ مِنْكُمُ الْمَحارِمَ وَ ضاعَفَ عَلَيْهِمُ الْعَذابَ الْأَلِيمَ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ امِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلِىِّ ابْنِ أَبِى طالِبٍ وَ أَنْصارَ الْإِسْلامِ، السَّلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، رَزَقَنَا اللَّهُ مُرافَقَتَكُمْ مَعَ الْأَبْرارِ فِى جِوارِ النَّبِىِّ الْمُخْتارِ، مَعَ الْأَئِمَّةِ الْأَطْهارِ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ، وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ. (1)

* در زيارت شهداى مَرجِ عَذراء (حُجر و يارانش) خواندن زيارت نامه شهدا نيز مستحب است.

ص: 197

ص: 198

ص: 199

عمّه هايش سكينه و زينب، دختران اميرالمؤمنين و آنان از پدر بزرگوارشان على عليه السلام و او از پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمودند: فاطمه حورى بهشتى است به صورت انسان و اينكه دختران انبيا به عادت ماهانه گرفتار نمى شوند.

حديث سوم: در اين حديث از سكينه به عنوان دختر فاطمه زهرا عليه السلام نام برده شده است:

قالَ عَلى عليه السلام: فَلَمّا هَمَمْتُ أَنْ أَعْقِدَ الرَّداءَ، نادَيْتُ: يا أُمَّ كُلْثُومٍ يا زَيْنَبُ يا سَكينَةُ يا فِضَّةُ يا حَسَنُ يا حُسَيْنُ! هَلِمُّوا تَزَوَّدُوا مِنْ أُمِّكُمْ فَهذا الْفِراقُ وَاللِّقاءُ فى الْجَنَّةِ.(1)

اميرالمؤمنين على عليه السلام در حديثى طولانى در مورد فراق زهرا و شهادت او مى فرمايد:

هنگامى كه خواستم بندهاى كفن زهرا را ببندم، خطاب به بچه هاى او گفتم: اى ام كلثوم! اى زينب! اى سكينه! اى فضه! اى حسن! و اى حسين! بياييد توشه اى از مادرتان برداريد كه امروز روز فراق و جدايى است و ديدار به روز رستاخيز باقى ماند.

* مرحوم سپهر با تكيه بر اين حديث شريف واستدلال اينكه سكينه از حضرت زهرا عليها السلام متولد شده، اضافه مى كند كه در آن زمان، على عليه السلام جز حضرت زهرا زن ديگرى نداشته است تا احتمال ديگرى داده باشيم. آن گاه مى افزايد كه سكينه در واقعه عاشورا و خروج امام حسين عليه السلام از مدينه، مورد مشورت امام حسين عليه السلام بود و خواهرش سكينه با آن حضرت به گفت وگو پرداخت، دشمنان پيامبر صلى الله عليه و آله و جبرئيل را يادآورى فرمود و خاك كربلا را كه از طريق مادرش به او رسيده بود و بخشى از آن در اختيار امّ سلمه قرار گرفته بود، به برادرش نشان داد؛ همه اينها وجود سكينه را ثابت مى كند. (2)

ص: 200

ص: 201

ص: 202

پس از ورود به شام در اين مكان اقامت گزيد و از دنيا رفت. ابن كثير قبرى كه در قبرستان باب الصغير به او منسوب است را قبر بلال بن ابى درداء، قاضى دمشق مى داند.

* مقبره بلال حبشى مؤذن پيامبر صلى الله عليه و آله با مقبره أبو مسلم خولانى از تابعين در يك مكان در كنار هم قرار دارد.

ص: 203

ص: 204

لوط و ساير انبيا حضور داشته و به عبادت مشغول بودند. در خارج اين مسجد، محلى است كه ابراهيم از دست نمرود مخفى شده بود. عده اى گويند، ابراهيم عليه السلام در اين مسجد متولد شده است.(1) گويند، اين مسجد محل ديدن ستاره، توسط حضرت ابراهيم بوده كه در قرآن نيز به آن اشاره شده است:

«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِينَ» (انعام: 76)

هنگامى كه [تاريكى] شب او را پوشانيد، ستاره اى مشاهده كرد و گفت: اين خداى من است، اما هنگامى كه غروب كرد، گفت: غروب كنندگان را دوست ندارم.

* قبر و ضريح «حزقيل»، مؤمن آل فرعون، كه در قرآن، سوره غافر نيز از آن ياد شده در روستاى داريا قرار دارد.

* قبر «سعد بن عُباده خزرجى» رئيس قبيله خزرج و صحابى بزرگ رسول خدا صلى الله عليه و آله و نخستين داوطلب خلافت از انصار، در سقيفه بنى ساعده، در چهار كيلومترى المَنيحَه در شرق دمشق قرار دارد و .... (2)

ص: 205

ص:206

ص: 207

ص: 208

ص: 209

ص: 210

نوشته شده بود: «هذا قبر المحسن بن الحسين بن على بن ابى طالب عليه السلام» پس، دستور داد تا بر آن مرقدى ساختند. (1)* در زيارت نامه محسن بن الحسين عليه السلام، خواندن زيارت نامه مطلق امام زادگان كه در بخش ادعيه و زيارات مشترك آمده مستحب است و اميد است مورد قبول خداوند تبارك و تعالى قرار گيرد.

شعر دو محسن

در كنار قبر محسن در حلب يادم آمد از دو محسن از عرب

آن يكى فرزند پاك مرتضى اين يكى فرزند شاه كربلا

آن يكى از ضرب در، گشتى شهيداين يكى از ظلم اتباع يزيد

آن شهيد، از ضرب اين مسمار شداين شهيد از جور آن اشرار شد

كربلا تا شام يك سر ماتم است گريه بسيار بر آن حاكم است.(2)

ص: 211

به اين داستان پيش از اين، در قسمت مقام و محل دفن حضرت يحيى اشاره شده است و به علت طولانى شدن كلام از ذكر دوباره آن پرهيز مى كنيم.

ص: 212

549 ه. ق در سهرورد از توابع زنجان به دنيا آمد. وى در همان كودكى بر علوم اسلامى و فلسفى احاطه كامل يافت. شيخ اشراق، با ابداع طريقه اشراق در فلسفه نسبت به بعضى از فيلسوفان موضع گرفت؛ به همين دليل، از جانب رقيبان مخالف، متّهم به الحاد شد و حتى بعضى خون او را مباح دانستند؛ اما حكمايى چون ملّا صدرا (صدر المتألهين) و ملّاهادى سبزوارى به پيروى و تشريح عقايد اين فيلسوف پرداختند. شيخ شهاب الدين در گسترش و تشريح شيوه جديد خود در فلسفه و حكمت (مكتب اشراقى) ده ها كتاب و رساله به رشته تحرير درآورد. ايجاد مكتب جديد اشراق، توسط سهروردى و گرايشات او به شيعه سبب شد كه بر اثر سخن چينى هايى كه از او نزد صلاح الدين ايوبى شد، به زندان افكنده شود و در سال 587 ه. ق در سن 48 سالگى به شهادت رسد. اكنون مقبره اين شهيد، در سمت شمال غربى ميدان باب الفرج، داخل جامع سهرورى قرار دارد.(1)

ص: 213

نمونه كامل و سمبلى از معمارى اسلامى در قرن اول ه. ق است. جامع كبير در نزديكى قلعه حلب و كنار بازار اصلى شهر (سوق الذّرب)، قرار دارد. اين مسجد كه تا حدودى شبيه جامع اموى دمشق است داراى صحن بزرگ، قبّه ها، مأذنه هاى چهار گوش و زيبا و شبستان بسيار بزرگى است. در شبستان آن، در سمت چپ منبر و محراب، مرقد مطهّر زكرياى نبى عليه السلام است. (1)

ص: 214

- اين قلعه داراى قصر، دارالإماره سلطان، دو مسجد، حمام، زندان و ... مى باشد.

* در راهروى ورودى قلعه، ايوانى است كه به «مشهد على عليه السلام» معروف است.

ياقوت حموى مورّخ مشهور، در معجم البلدان علت نام گذارى آن را سنگ نوشته اى مى داند كه معتقد است خط على بن ابى طالب عليه السلام مى باشد.

* و نيز در راهروى ورودى قلعه، در داخل ايوان، صورت قبر و صندوقى است كه گويند قسمتى از سر حضرت يحيى عليه السلام فرزند زكريا عليه السلام در آن بوده است. آن مكان به مقام ابراهيم عليه السلام و مقام خضر عليه السلام نيز معروف است.(1)

ص: 215

ص: 216

نزديك بود فتنه ريشه كن شود، عمرو عاص با مشاهده پيروزى لشكر حق، با نيرنگ قرآن ها را بر سر نيزه برد و لشكريان ساده دل نيز با ديدن قرآن، حضرت على عليه السلام (قرآنِ ناطق) را وادار به پذيرش حكميت كردند.

شهيدان والا مقام زيادى در اين شهر دفن هستند و مناسب است، هر زائرى زيارت نامه شهدا را بخواند. برخى از شهدا داراى مرقد، بارگاه و زائران زيادى هستند كه به بيان چند تن از آنها به اختصار بسنده مى كنيم. (1)

ص: 217

بسيار بخشنده بود؛ هنگامى كه فاطمه زهرا عليها السلام گردن بند خود را به فقير داد، او گردن بند را از آن شخص خريدارى كرد و با غلامش خدمت حضرت زهرا عليها السلام فرستاد و غلام را نيز به او بخشيد! حضرت زهرا عليها السلام نيز پس از گرفتن گردن بند، غلام را آزاد كرد.

عمّار ياسر پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله در كنار مولايش على عليه السلام ماند. در صحنه هاى حسّاس و خطرناك به حمايت و يارى از على عليه السلام مى شتافت، شهادت او در جنگ صفّين اين ادعا را ثابت مى كند. عمّار از پيشگامان تشيع بود و نامش در همه جا و در كنار سلمان، ابوذر و مقداد به عنوان اعضاى اصلى و هسته مركزى تشيّع مى درخشيد.

همچنين از كسانى بود كه در تشييع پيكر فاطمه عليها السلام و نماز بر جنازه ايشان شركت كرد.(1)

ص: 218

* پيامبر صلى الله عليه و آله در حق عمار فرمودند: «او معيار حق و باطل است؛ او در هر قومى باشد، آنان حقّند و عليه هر سپاهى باشد آنان باطلند. هان بدانيد كه قوم باطل (جفاكار) او را خواهند كشت».(1) * بسيارى از تفسيرهاى قرآن، پيرامون آيه 106 سوره نحل نقل مى كنند كه اين آيه:

«... وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ» درباره عمار ياسر نازل شده است. (2)

ص: 219

گويند على عليه السلام بين كشته ها گردش مى كرد، جنازه عمار را ديد و با چشمانى اشك بار گفت: «انّا لِلَّه وإنّا إلَيْهِ راجُعُون».(1) حضرت على عليه السلام، خود بر جنازه عمار نماز خواند. سپس مطابق وصيّت، او را با همان لباس جنگى در همان محلّ شهادتش به خاك سپردند. مرقد شريف عمّار در منطقه صِفّين در كنار شهر رقّه قرار دارد و زائران بسيارى مرقد وى را زيارت مى كنند. (2)

ص: 220

الْباغِينَ وَالْمُحامِى عَنْ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، سَيِّدى وَ مَوْلاى، أُشْهِدُ بِاللَّهِ أَنَّكَ قَدْ نَصَحْتَ فَأَبْلَغْتَ وَ جاهَدْتَ حَتَّى اسْتُشْهِدْتَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ، أَسْأَل اللَّهَ الَّذِى وَفَّقَكَ لِما يَرْضاهُ أَنْ يَرْزُقَنا مُجاوَرَتَكَ فِى الْجَنَّةِ إِنَّهُ سَمِيعُ الدُّعاءِ، وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمِينِ. (1)

ص: 221

* پيامبر صلى الله عليه و آله: «بوى بهشت از سوى قَرَن مى آيد، چقدر دلم مى خواهد اويس را ببينم! هر كس او را زيارت كرد، سلام مرا به وى برساند».(1)

ص: 222

رضايت و اطاعت از مادر، بدون ديدن پيامبر صلى الله عليه و آله مدينه را ترك كرد و به وطن، پيش مادر خود برگشت. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از مراجعت به مدينه، متوجه امرى شد و فرمود:

«اين بوى كيست كه در اين خانه استشمام مى كنم؟» عرض شد: شتربانى كه اويس نام داشت براى ملاقات شما آمده بود. سپس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بوى بهشت از سوى قَرَن مى آيد، چقدر دلم مى خواهد اويس را ببينم! هر كس او را زيارت كرد، سلام مرا به وى برساند».(1)

ص: 223

الَّذِى أَكْرَمَكَ بِالشَّهادَةِ أَنْ يَحْشُرَنِى فِى مَرْتَبَتِكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ نَصَحْتَ وَ جاهَدْتَ حَتَّى اسْتُشْهِدتَ فَيا لَيْتَنِى كُنْتُ مَعَكُمْ سَيِّدِى فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً، وَالسَّلامُ عَلى جَمِيعِ شُهَداءِ الْإِسْلامِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.(1)

ص:224

ص: 225

ص: 226

21 ه. ق در شهر حمص از دنيا رفت و در همان جا مدفون شد. مقبره اى براى وى ساخته شد كه در زمان امپراتورى عثمانى تجديد بنا شد؛ از لحاظ زيبايى مى توان آن را با مسجد ايا صوفيه در تركيه مقايسه نمود. در همين مكان، همسر خالد و پسرش عبدالرحمان نيز به خاك سپرده شده اند. (1)ب) مسجد و قبرهاى فرزندان جعفر طيّار: كمى بالاتر از مسجد خالد بن وليد، مسجد كوچك ترى به نام «مسجد طيّار» وجود دارد. در شبستان مسجد دو قبر وجود دارد كه مربوط به فرزندان جعفر طيّار يعنى عبد اللَّه و عُبَيد اللَّه است.

ج) مسجد و مقبره عمر بن عبد العزيز: مسجد و قبر عمر بن عبدالعزيز، والى عادل اموى، نزديك مسجد طيّار قرار دارد.

د) مزار قنبر، غلام على عليه السلام: قبر قنبر، غلام على عليه السلام، كه به دست حَجاج كشته شد، در حمص قرار دارد. (2)

ص: 227

تهجّد، روزگار مى گذرانيده است و از پيامبر صلى الله عليه و آله (در دوران نوجوانى) و كاروان تجارى او پذيرايى نموده است.

حدود ده يا دوازده سال از عمر مبارك حضرت محمد صلى الله عليه و آله بيشتر نگذشته بود كه همراه عمويش، ابوطالب، به قصد شام، مكّه را ترك كرد. كاروان، قبل از رسيدن به بُصرى در صومعه راهبى به نام بُحيرى مهمان شد. بعد از صرف غذا، بُحيرى پرسيد:

اين نوجوان همراه كيست؟ همه گفتند: برادرزاده ابوطالب است. «بُحيرى» رو به ابوطالب كرد و گفت: كودك شما آينده درخشانى دارد؛ من تمام خصوصياتى كه براى پيامبر بعد از مسيح در كتب «تورات» و «انجيل» آمده را در او مى بينم. او داراى دين و آئينى جاودانى خواهد شد. او را از چشم دشمن پنهان كن! اگر ملت يهود او را ببينند و بشناسند، نقشه قتل او را خواهند كشيد و او را زنده نخواهند گذاشت.

با شنيدن اين سخنان، ابوطالب سفر خود را نيمه تمام گذاشت، بى درنگ، به مكّه بازگشت و تمام تلاش خود را در محافظت از برادرزاده اش به كار بست. اكنون، آن كليسا و محلى كه چنين حادثه تاريخى در آن رخ داده، در شهر بُصرى پابرجاست، اما متأسفانه به دليل محافظت نكردن و تعمير نشدن به صورت نيمه مخروبه اى باقى مانده است و هنوز علاقه مندان خود را دارد. (1)

ص: 228

گلادياتورها، (1)در مقابل تماشاچيان بى عاطفه، به طور بى رحمانه اى به جان يكديگر افتاده و شرط آزادى خود يعنى كشتن رقيب را، با وحشى گرى تمام تحقق مى بخشيدند. آنان با ريختن خون يكديگر در اين ميدان (مسرح، تئاتر) ساعاتى از نشاط را براى درباريان و مردمى كه از ديدن جان كندن ديگران لذت مى برند، فراهم مى كردند. در اين ميدان گاهى اسرا و بردگان به كام شيران گرسنه مى افتادند.(2)

ص: 229

به عنوان والى مصر برگزيد. هنگامى كه معاويه براى جنگ در صفّين مهيّا شد، جنگ را از مصر شروع كرد. محمد بن ابى حذيفه، ابتدا در منطقه «العريش» با معاويه جنگيد، ولى به او اعتماد كرد و با وى صلح نمود. معاويه از اين اعتماد، سوء استفاده كرد و در فرصت مناسب او را دستگير كرده و در دمشق به زندان انداخت. اما پس از چندى از زندان بيرون آورد تا او را از پيروى على عليه السلام و عقايدش منصرف كند. محمد بن ابى حذيفه در مشاجره اى به معاويه خطاب مى كند: «اى معاويه به خدا قسم! نه بر تو و نه بر پيروانت (منافقان، طُلَقا و عُتَقا(1) ) پوشيده نيست كه خشم خدا در اطاعت كردن از توست. به خدا قسم! كه على عليه السلام را به خاطر خدا و رسولش، هميشه دوست دارم و تا زنده ام به خاطر خدا و رسولش صلى الله عليه و آله كينه تو را در دل خواهم داشت».

معاويه فرمان داد تا او را به زندان برگرداندند و سرانجام به دستور معاويه به شهادت رسيد.(2) آرامگاه او بالاى تپّه اى مشرف بر دهكده عالقين در استان دَرعا نزديك شهر كسوه در جنوب دمشق قرار دارد. (3) چون در اين كتاب در صدد بيان شهرها و اماكنى هستيم كه آثارى از اهل بيت عليهم السلام (يا آثار تاريخى و مهم) وجود داشته، بنابراين، از ذكر استان ها و يا شهرهايى كه آثار قابل توجه و مهمى ندارند، صرف نظر مى كنيم.

ص:230

ص: 231

ص:232

ص: 233

ص: 234

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السَّيِّدُ الزَّكىُّ، الطّاهِرُ الْوَلِىُّ وَالدّاعِى الْحَفِىُّ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قُلْتَ حَقّاً، وَ نَطَقْتَ حَقّاً وَ صِدْقاً، وَ دَعَوْتَ إِلى مَوْلاىَ وَ مَوْلاكَ عَلانِيَةً وَ سِرّاً، فازَ مُتَّبِعُكَ، وَ نَجا مُصَدِّقُكَ، وَ خابَ وَ خَسِرَ مُكَذِّبُكَ، وَالْمُتَخَلِّفُ عَنْكَ، إِشْهَدْ لِى بِهذِهِ الشَّهادَةِ، لِأَكوُنَ مِنَ الْفائِزِينَ بِمَعْرِفَتِكَ وَ طاعَتِكَ، وَ تَصْدِيقِكَ وَاتِّباعِكَ، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدِى وَابْنَ سَيِّدِى، أَنْتَ بابُ اللَّهِ الْمُؤْتى مِنْهُ، وَالْمَأخُوذُ عَنْهُ، أَتَيْتُكَ زائِراً وَ حاجاتِى لَكَ مُسْتَوْدِعاً، وَ ها أَنَا ذا أَسْتَوْدِعُكَ دِينِى وَ أَمانَتِى، وَ خَواتِيمَ عَمَلِى، وَ جَوامِعَ أَمَلِى إِلى مُنْتَهى أَجَلى، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.

و اگر زن باشد، بگو:

السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا السَّيِّدَةُ الزَّكِيَّةُ، الطّاهِرَةُ الْوَلِيَّةُ وَالدّاعيَةُ الْحَفيَّةُ، أَشْهَدُ أَنَّكِ قُلْتِ حَقّاً، وَ نَطَقْتِ حَقّاً وَ صِدْقاً، وَ دَعَوْتِ إِلى مَوْلاىَ وَ مَوْلاكِ عَلانِيَةً وَ سِرّاً، فازَ مُتَّبِعُكِ، وَ نَجا مُصَدِّقُكِ، وَ خابَ وَ خَسِرَ مُكَذِّبُكِ، وَالْمُتَخَلِّفُ عَنْكِ، إِشْهَدِى لِى بِهذِهِ الشَّهادَةِ، لِأَكوُنَ مِنَ الْفائِزِينَ بِمَعْرِفَتِكِ وَ طاعَتِكِ، وَ تَصْدِيقِكِ وَاتِّباعِكِ، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ يا سَيِّدَتِى وَابْنَةَ سَيِّدِى، أَنْتِ بابُ اللَّهِ الْمُؤْتى مِنْهُ، وَالْمَأخُوذُ عَنْهُ، أَتَيْتُكِ زائِراً وَ حاجاتِى لَكِ مُسْتَوْدِعاً، وَ ها أَنَا ذا أَسْتَوْدِعُكِ دِينِى وَ أَمانَتِى، وَ خَواتِيمَ عَمَلِى، وَ جَوامِعَ أَمَلِى إِلى مُنْتَهى أَجَلِى، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.(1)

ص: 235

هر يك از انبياى الهى اين زيارت نامه را بخوانيد، سپس دو ركعت نماز خوانده و براى حاجت هاى دنيا و آخرت و پدر و مادر و برادران مؤمن خود دعا كنيد».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم السَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِيَّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ (يا فلان/ به جاى كلمه فلان نام پيامبر مورد نظر را ذكر كنيد) السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ وَالْأَوْصِياءِ الْمَرْضِيِّينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ، أَشْهَدُ لَقَدْ أَدَّيْتَ ما حُمِّلْتَ وَ حَفِظْتَ مَا اسْتُودِعْتَ وَ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ كَما امِرْتَ وَ حَلَّلْتَ حَلالَ اللَّهِ وَ حَرَّمْتَ حَرامَهُ وَ أَقَمْتَ أَحْكامَهُ فَصَلَّى اللَّهُ عَلى رُوحِكَ الطَّيِّبَةِ وَ بَدَنِكَ الطّاهِرِ وَ حَشَرَنَا اللَّهُ فِى زُمْرَتِكَ تَحْتَ لِواءِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ لا حَرَمَنا بَرَكَتَكَ وَ رَزَقَنَا الْعَوْدَ إِلى زِيارَتِكَ وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.(1)

ص: 236

و نيز به سند صحيح منقول است كه عبداللَّه بن سنان به حضرت صادق عرض كرد كه بر اهل قبور چگونه بايد سلام كرد، امام عليه السلام فرمود كه مى گويى:

السَّلامُ عَلى أَهْلِ الدِّيارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ أَنْتُمْ لَنا فَرَطٌ وَ نَحْنُ إِنْ شاءَ اللَّهُ بِكُمْ لاحِقُونَ.

و از حضرت امام حسين عليه السلام روايت شده، هر كه داخل قبرستان شود و بگويد:

اللَّهُمَّ رَبَّ الْأَرْواحِ الْفانِيَةِ وَالْأَجْسادِ الْبالِيَةِ وَالْعِظامِ النَّخِرَةِ الَّتِى خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْيا وَ هِىَ بِكَ مُؤْمِنَةٌ أَدْخِلْ عَلَيْهِمْ رَوْحاً مِنْكَ وَ سَلاماً مِنِّى.

بنويسد حق تعالى از براى او حسنات به عدد خلق از زمان آدم تا قيام قيامت.(1)

ص: 237

ص: 238

ذُنُوبَنا كُلَّها صَغِيرَها وَ كَبِيرَها مَا تَقَدَّمَ مِنْها وَ ما تَأَخَّرَ وَاعْصِمْنا فِيما بَقِيَ مِنْ أَعْمارِنا وَارْحَمْنا وَ لا تُسَلِّطْ عَلَيْنا مَنْ لا يَرْحَمُنا، اللَّهُمَّ أَحْيِنا مَحْيا مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَ أَمِتْنا مَماتَهُمْ وَاحْشُرْنا مَعَهُمْ وَ فِى زُمْرَتِهِمْ وَ تَحْتَ لِوائِهِمْ وَ لا تُفَرِّقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ، اللَّهُمَّ إِنّا نَسْأَلُكَ خَيْرَ الْخَيْرِ رِضْوَانَكَ وَالْجَنَّةَ وَ نَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ الشَّرِّ سَخَطِكَ وَالنّارِ يا كَرِيمُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرِينَ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً.(1)

ص: 239

ص: 240

24. سبحانى، جعفر، فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام.

25. سيّد بن طاووس، لهوف، انتشارات جهان، تهران، 1348.

26. شيخ مفيد، محمد بن نعمان، الارشاد، قم، كنكره شيخ مفيد، 1413 ق.

27. صحفى، سيّد محمد، قصّه هاى قرآنى.

28. طباطبايى، سيّد محمد حسين، تفسيرالميزان.

29. طباطبايى يزدى، سيّد محمد كاظم، عروةالوثقى.

30. عزيزى، عباس، 200 داستان از فضايل، مصايب و كرامات حضرت زينب.

31. عزيزى، عباس، 200 داستان از كرامات و مصايب حضرت رقيه.

32. عزيزى، عباس، فضايل و سيره امام حسين عليه السلام در كلام بزرگان.

33. عفيف بَهنسى، الشّام.

34. علوى، سيد احمد، راهنماى مصوّر سفر زيارتى سوريه.

35. عماد زاده، حسين، تاريخ انبياء از آدم تا خاتم.

36. غفرانى، محمد و مرتضى آيت اللَّه زاده شيرازى، فرهنگ اصطلاحات روز، فارسى- عربى.

37. فهرى، سيد احمد، مرقد اهل بيت در شام.

38. قائدان، اصغر، تاريخ و اماكن سياحتى و زيارتى سوريه.

39. قاضى طباطبايى، سيد على، تحقيقى درباره «اولين اربعين سيد الشهدا».

40. قمى، شيخ عباس، سفينةالبحار.

41. قمى، شيخ عباس، منتهى الآمال.

42. قمى، شيخ عباس، نفس المهموم.

43. قمى، شيخ عباس، هديةالزائر، با تصحيح سيد محمد تقى كشفى.

44. كلينى رازى، محمد بن يعقوب، اصول كافى.

45. گروهى از پژوهشگران، نگاهى نو به جريان عاشورا.

46. مجلسى، محمّد باقر، بحارالأنوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق.

47. محلّاتى، ذبيح اللَّه، رَياحين الشّريعة در ترجمه بانوان دانشمندان شيعه.

48. محمدى اشتهاردى، محمد، حضرت زينب فروغ تابان كوثر.

49. محمدى اشتهاردى، محمد، سوگنامه آل محمد.

50. محمدى اشتهاردى، محمد، سيره چهارده معصوم.

51. محمدى رى شهرى، محمد، ميزان الحكمة.

52. مطهرى، مرتضى، حماسه حسينى.

53. مكارم شيرازى، ناصر، كليات مفاتيح نوين.

54. نورى همدانى، حسين، جايگاه بانوان در اسلام.

55. وحيدى، محمد، احكام عمومى.